इतिहास Notes Class 10 Chapter 4 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

भारतीय कलांचा इतिहास

४.१ कला म्हणजे काय?

• कला म्हणजे व्यक्तीच्या कल्पकता, संवेदनशीलता आणि कौशल्याच्या साहाय्याने सौंदर्यपूर्ण निर्मिती करणे.
• कला व्यक्त करण्याच्या सहजप्रवृत्तीमधून विकसित होते.
• कलेचे दोन प्रमुख प्रकार: दृक्कला (Visual Arts) आणि ललित/आंगिक कला (Performing Arts)
• लोककला आणि अभिजात कला अशा दोन परंपरा अस्तित्वात आहेत.

४.२ भारतातील दृक्कला परंपरा

१. चित्रकला:

• निसर्गचित्र, व्यक्तिचित्र, वास्तुचित्र, हस्तलिखितांमधील लघुचित्रे इत्यादी यामध्ये येतात.
• लोकचित्रकला शैली:
  • भीमबेटका गुहाचित्रे (पुराश्मयुगातील महत्त्वाचे चित्र)
  • वारली चित्रकला (महाराष्ट्रातील पारंपरिक चित्रशैली)
  • पिंगुळ किंवा चित्रकथी परंपरा (कथांद्वारे चित्रांची अभिव्यक्ती)
• अभिजात चित्रकला:
  • प्राचीन भारतीय वाड्मयात ६४ कलांचा उल्लेख.
  • आलेख्यम् किंवा आलेख्य विद्या म्हणून चित्रकलेचा उल्लेख.
  • मुग़ल, राजपूत, टंजावूर, पहाडी चित्रशैली प्रसिद्ध आहेत.
  • युरोपीय चित्रशैलीचा प्रभाव ब्रिटिश काळात पडला.

२. शिल्पकला:

• त्रिमितीय कला म्हणून ओळखली जाते.
• लोकशिल्पकला शैली: मातीच्या मूर्ती, वीरगळ, पूजेसाठी वापरण्यात येणाऱ्या वस्तू.
• अभिजात शिल्पकला शैली: हडप्पा संस्कृतीतील कांस्य पुतळे, मौर्यकालीन अशोकस्तंभ, गुप्तकाळातील बुद्धमूर्ती.
• स्थापत्य आणि शिल्पकला: अजिंठा-वेरूळची लेणी, सांची स्तूप, बोरोबुदूर स्तूप (इंडोनेशिया), कैलास मंदिर (वेरूळ), हेमाडपंती मंदिरे (महाराष्ट्र).
• मुस्लीम स्थापत्यशैली: कुतुबमिनार, ताजमहाल, गोलघुमट (विजापूर).
• ब्रिटिश स्थापत्यशैली: इंडो-गोथिक शैली – छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (मुंबई).

४.३ भारतातील ललित/आंगिक कला परंपरा

१. लोककलेच्या परंपरा:

• लोकगीत, लोकवाद्य, लोकनृत्य, लोकनाट्य (कोळीनृत्य, दशावतार, पोवाडा, कीर्तन, जागर-गोंधळ)
• या कलांचे धार्मिक आणि सामाजिक जीवनाशी निकटचे नाते.

२. अभिजात कलेच्या परंपरा:

• नाट्यशास्त्र: भरतमुनींनी लिहिलेला ग्रंथ.
• नवरस सिद्धांत: श्रृंगार, हास्य, रौद्र, करुण, वीर, भयानक, अद्भुत, शांत.
• शास्त्रीय संगीत: हिंदुस्थानी संगीत आणि कर्नाटक संगीत.
• नृत्यशैली: कथ्थक, भरतनाट्यम, ओडिसी, कुचिपुडी, कथकली, मोहिनीअट्टम.
• संगीत महोत्सव: सवाई गंधर्व संगीत महोत्सव (पुणे).

४.४ कला, उपयोजित कला आणि व्यवसायाच्या संधी

१. कला:

• कलेचा इतिहास संशोधन आणि पत्रकारितेसाठी महत्त्वाचा.
• संग्रहालये, पुरातत्त्व संशोधन, ग्रंथालये, सांस्कृतिक पर्यटन यामध्ये संधी.

२. उपयोजित कला:

• जाहिरात, औद्योगिक डिझाईन, चित्रपट-रंगमंच नेपथ्य, प्रकाशन, मुद्रण, सुलेखन.
• स्थापत्य आणि छायाचित्रण.
• संगणकीय कला – ग्राफिक डिझाईन, अॅनिमेशन.
• दागिने, वेताच्या वस्तू, काच आणि धातूच्या वस्तू, पारंपरिक वस्त्रनिर्मिती यामध्ये संधी.
• महत्त्वाच्या संस्था: नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ डिझाईन (अहमदाबाद).