इतिहास Notes Class 10 Chapter 5 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

प्रसारमाध्यमे आणि इतिहास

५.१ प्रसारमाध्यमांची ओळख

प्रसारमाध्यम म्हणजे काय?

• ‘प्रसारमाध्यम’ हा शब्द ‘प्रसार’ आणि ‘माध्यम’ या दोन शब्दांपासून बनलेला आहे.
  • प्रसार = दूरवर पोहोचवणे.
  • माध्यम = संदेश किंवा माहिती पोहोचवण्यासाठी वापरली जाणारी साधने.
• कोणतीही माहिती, विचार, बातमी, मनोरंजन किंवा ज्ञान हे मोठ्या प्रमाणावर लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी वापरण्यात येणारी साधने म्हणजे प्रसारमाध्यमे.

प्राचीन काळातील प्रसारमाध्यमे

• राजांना राज्यभर संदेश पोहोचवण्यासाठी विशेष दूत असत.
• गावोगावी दवंडी पिटवून महत्त्वाच्या घटना जाहीर केल्या जात.
• हस्तलिखित पोथ्या, पत्रके, शिलालेख आणि ताम्रपट यांचा वापर केला जायचा.

आधुनिक काळातील प्रसारमाध्यमे

1. मुद्रित माध्यमे: वर्तमानपत्रे, नियतकालिके, मासिके.
2. दृक-श्राव्य माध्यमे: आकाशवाणी (रेडिओ), दूरदर्शन (TV).
3. डिजिटल माध्यमे: इंटरनेट, सोशल मीडिया, वेब पत्रकारिता.

५.२ प्रसारमाध्यमांचा इतिहास

१) मुद्रणकलेचा विकास आणि वर्तमानपत्रांची सुरुवात

• मुद्रणकलेचा शोध जोहान गुटेनबर्ग (१५ व्या शतकात) याने लावला.
• भारतात पहिली छपाई १५५६ मध्ये गोव्यात पोर्तुगीजांनी केली.
• भारतातील पहिले मुद्रित पुस्तक “दौत्रिना ख्रिस्ता” (१५६३) होते.

२) भारतातील पहिली वर्तमानपत्रे

३) स्वातंत्र्यलढ्यातील वर्तमानपत्रांचे योगदान

• ब्रिटिश सत्तेच्या विरोधात लोकजागृती केली.
• समाजसुधारणांसाठी मोठा पाठिंबा दिला.
• लोकमान्य टिळक यांनी “केसरी” आणि “मराठा” वर्तमानपत्रांच्या माध्यमातून स्वराज्याची मागणी केली.

५.३ प्रसारमाध्यमांची आवश्यकता

लोकशाहीमध्ये प्रसारमाध्यमांची भूमिका

• जनता व सरकार यांच्यात दुवा म्हणून कार्य करतात.
• सामाजिक व राजकीय मुद्दे लोकांसमोर आणतात.
• लोकशाही मजबूत करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

प्रसारमाध्यमांचे उपयोग

५.४ प्रसारमाध्यमांद्वारे मिळणाऱ्या माहितीचे चिकित्सक आकलन

माहितीची सत्यता तपासण्याची गरज

• सर्वच माध्यमे खरी आणि अचूक माहिती देतात असे नाही.
• सोशल मीडियावर अफवा आणि खोटी माहिती पसरवली जाते.
• उदाहरण: १९८३ मध्ये “स्टर्न” या जर्मन नियतकालिकाने हिटलरच्या नकली रोजनिशी प्रसिद्ध केल्या होत्या.

माहितीची खातरजमा कशी करावी?

1. विश्वसनीय स्रोतांकडून माहिती घ्या.
2. बातमी अनेक माध्यमांमध्ये तपासा.
3. तथ्य शोधून पाहा (Fact-checking websites वापरा).
4. बातमीचा स्रोत कोण आहे ते तपासा.

५.५ संबंधित व्यावसायिक क्षेत्रे

पत्रकारिता आणि माध्यम क्षेत्रात संधी

1. पत्रकारिता: वृत्तपत्रे, मासिके, नियतकालिके.
2. रेडिओ प्रसारण: आकाशवाणी, FM रेडिओ.
3. दूरदर्शन आणि चित्रपट: वृत्तवाहिन्या, माहितीपट, मनोरंजन चॅनेल.
4. सोशल मीडिया आणि वेब पत्रकारिता: ब्लॉगिंग, यूट्यूब, न्यूज पोर्टल्स.

पत्रकारितेतील महत्त्वाचे घटक

• बातमी संकलन: माहिती गोळा करणे.
• बातमीचे विश्लेषण: तथ्ये तपासणे.
• संपादन: अचूक मांडणी करणे.
• प्रसारण: मुद्रित माध्यमे, दूरदर्शन, रेडिओ आणि इंटरनेट.

इतर महत्त्वाची माहिती

आकाशवाणी (All India Radio – AIR)

• १९३६ मध्ये “ऑल इंडिया रेडिओ” सुरू झाला.
• १९५७ मध्ये “विविधभारती” ही लोकप्रिय सेवा सुरू झाली.
• आज २४ भाषा आणि १४६ बोलीभाषांमध्ये कार्यक्रम प्रसारित होतात.

दूरदर्शन (Television)

• १९५९ मध्ये दिल्ली येथे भारताचे पहिले दूरदर्शन केंद्र सुरू झाले.
• १९८२ मध्ये रंगीत दूरदर्शन सुरू झाले.
• १९९१ पासून खासगी चॅनेल्सना परवानगी देण्यात आली.
• रामायण, महाभारत, भारत एक खोज यांसारख्या ऐतिहासिक मालिकांचा मोठा प्रभाव पडला.

वेब पत्रकारिता आणि डिजिटल मीडिया

• न्यूज पोर्टल्स, ब्लॉग्स, यूट्यूब चॅनेल्स, सोशल मीडिया हे वेगाने वाढत आहे.
• गुगल न्यूज, BBC News, The Hindu, Loksatta यांसारख्या संकेतस्थळांवर ताज्या घडामोडी पाहता येतात.