इतिहास Notes Class 10 Chapter 7 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

खेळ आणि इतिहास

७.१ खेळांचे महत्त्व

खेळ हे मानवी जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत. शारीरिक तंदुरुस्ती, मानसिक विकास, संघभावना आणि मनोरंजन या सर्व कारणांसाठी खेळ आवश्यक आहेत.

खेळांचे फायदे:

1. शारीरिक तंदुरुस्ती:
   • खेळांमुळे स्नायू बळकट होतात आणि शरीर सुदृढ राहते.
   • धावणे, पोहणे, व्यायाम प्रकार खेळल्याने हृदय आणि फुप्फुसे मजबूत होतात.
   • उदा. खो-खो, कबड्डी, धावण्याच्या शर्यती इत्यादी.
2. मानसिक विकास:
   • खेळांमुळे आत्मविश्वास वाढतो.
   • बुद्धीला चालना देणारे खेळ (उदा. बुद्धिबळ, पत्ते) तर्कशक्ती वाढवतात.
   • खेळांमुळे मानसिक तणाव दूर होतो.
3. संघभावना आणि नेतृत्वगुण:
   • क्रिकेट, फुटबॉल, हॉकी यांसारख्या संघात्मक खेळांमुळे संघभावना विकसित होते.
   • खेळांमुळे निर्णयक्षमता, संयम आणि सहकार्य यांसारखे गुण वाढतात.
4. मनोरंजन व करिअर संधी:
   • खेळ हे केवळ मनोरंजनासाठी नसून, अनेक खेळ व्यावसायिक संधीही उपलब्ध करून देतात.
   • खेळाडूंना शिष्यवृत्ती, सरकारी आणि खासगी नोकऱ्या तसेच क्रीडा पत्रकारिता, समालोचन यांसारख्या क्षेत्रांत संधी मिळतात.

७.२ खेळांचे प्रकार

खेळांचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:

(१) बैठे खेळ:

• हे खेळ बसून खेळले जातात आणि शारीरिक हालचाली तुलनेने कमी असतात.
• उदा. बुद्धिबळ, कॅरम, पत्ते, सोंगट्या, सागरगोटे, भातुकली, काचकवड्या इत्यादी.

(२) मैदानी खेळ:

हे खेळ मैदानात खेळले जातात आणि त्यामध्ये मोठ्या प्रमाणावर शारीरिक हालचाल होते. हे खेळ दोन प्रकारांत विभागले जातात:

(अ) देशी खेळ:

• हे पारंपरिक भारतीय खेळ आहेत, जे प्राचीन काळापासून खेळले जात आहेत.
• उदा. लंगडी, कबड्डी, आट्यापाट्या, खो-खो, गोट्या, लगोरी, विटीदांडू, फुगडी, झिम्मा, भिंगऱ्या, भोवरे इत्यादी.

(ब) विदेशी खेळ:

• हे खेळ प्रामुख्याने युरोपियन आणि पाश्चिमात्य देशांतून आलेले आहेत.
• उदा. क्रिकेट, हॉकी, फुटबॉल, बॅडमिंटन, टेनिस, गोल्फ, पोलो इत्यादी.

धावण्याच्या शर्यती आणि क्रीडाप्रकार:

• १०० मीटर, २०० मीटर, मॅरेथॉन शर्यती
• गोळाफेक, थाळीफेक, लांब उडी, उंच उडी
• जिम्नॅस्टिक्स, मल्लखांब, वॉटर पोलो, नौकानयन

साहसी आणि रोमांचकारी खेळ:

• प्रस्तरारोहण, ग्लायडिंग, स्केटिंग, स्किइंग, मोटारसायकल शर्यती, मोटार कार शर्यती, आईस हॉकी इत्यादी.

७.३ खेळांचे आंतरराष्ट्रीयीकरण

• ग्रीक आणि रोमन संस्कृतीत खेळांची महत्त्वाची भूमिका होती.
• ग्रीक लोकांनी ऑलिंपिक स्पर्धांची सुरुवात केली.
• आजच्या घडीला अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा भरवल्या जातात:
  • ऑलिंपिक (प्राचीन व आधुनिक)
  • एशियाड (एशियन गेम्स)
  • क्रिकेट विश्वचषक
  • फीफा विश्वचषक (फुटबॉल)
  • विंबल्डन (टेनिस)

७.४ खेळांचे साहित्य आणि खेळणी

• खेळण्यासाठी विविध साहित्य आणि साधनांची गरज असते.
• देशी खेळांसाठी – विटीदांडू, गोट्या, भोवरा, लगोरी इत्यादी.
• परदेशी खेळांसाठी – क्रिकेट बॅट, फुटबॉल, बॅडमिंटन रॅकेट, टेनिस बॉल, गोल्फ स्टिक इत्यादी.
• मल्लखांब हा खेळ प्राचीन काळात महाराष्ट्रात विकसित झाला.

७.५ खेळणी आणि इतिहास

• खेळणी ही केवळ लहान मुलांसाठी नसून इतिहासाच्या अभ्यासासाठीही महत्त्वाची आहेत.
• पाँपेई (इटली) येथे भारतीय हस्तिदंती बाहुली सापडली, जी रोमन आणि भारतीय व्यापार संबंध दर्शवते.
• उत्खननात सापडलेली खेळणी वेगवेगळ्या संस्कृतींमधील परस्परसंबंध उलगडण्यास मदत करतात.

७.६ खेळ आणि संबंधित साहित्य व चित्रपट

खेळ आणि ग्रंथसंपदा:

• खेळांवर आधारित पुस्तके आणि नियतकालिके प्रसिद्ध झाली आहेत.
• ‘षट्कार’ नावाचे मासिक पूर्वी खेळांना समर्पित होते.

खेळ आणि चित्रपट:

• खेळाडूंच्या जीवनावर आधारित काही प्रसिद्ध चित्रपट:
  • “दंगल” (फोगट भगिनी)
  • “मेरी कोम” (बॉक्सिंग)
  • “चक दे इंडिया” (हॉकी)
• चित्रपटांच्या माध्यमातून क्रीडा इतिहास अभ्यासला जातो.

७.७ खेळ आणि व्यावसायिक संधी

खेळ हे केवळ मनोरंजन किंवा शारीरिक कसरत नाही, तर त्यातून व्यावसायिक संधी देखील निर्माण होतात.

खेळाशी संबंधित व्यावसायिक संधी:

1. क्रीडा पत्रकारिता:
   • क्रीडा समालोचक, वृत्तपत्रे व टीव्ही चॅनेलसाठी लेखन.
2. खेळ विश्लेषण आणि प्रशिक्षक:
   • खेळाडूंसाठी प्रशिक्षक, फिटनेस ट्रेनर, फिजिओथेरपिस्ट.
3. खेळ व्यवस्थापन आणि पंचगिरी:
   • आंतरराष्ट्रीय, राष्ट्रीय आणि स्थानिक स्पर्धांसाठी पंचगिरी.
4. प्रायोजकत्व आणि विपणन:
   • खेळाडूंच्या जाहिराती, ब्रँड एंबेसेडर म्हणून संधी.
5. खेळाडूंना शासकीय नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण आणि प्रोत्साहन:
   • सरकारी क्षेत्रात खेळाडूंना राखीव जागा.
   • खेळाडूंना शिष्यवृत्ती आणि विशेष सवलती.