इतिहास Notes Class 10 Chapter 9 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

ऐतिहासिक ठेव्यांचे जतन

1. ऐतिहासिक साधनांचे प्रकार:

ऐतिहासिक साधने ही प्राचीन, मध्ययुगीन आणि आधुनिक काळातील माहिती जतन करण्यासाठी महत्त्वाची आहेत.
ही विविध स्वरूपात उपलब्ध आहेत:

1. पुरातत्त्वीय साधने:
   • प्राचीन वास्तू, अवशेष, मूर्ती, वस्तू, हत्यारे, नाणी, शिलालेख इ.
   • उदा. अजिंठा-वेरूळ लेण्या, मोहनजोदडो आणि हरप्पा स्थळे.
2. साहित्यिक साधने:
   • हस्तलिखिते, प्राचीन ग्रंथ, प्रवासवर्णने, शाही आदेश.
   • उदा. कालिदासाचे साहित्य, विदेशी प्रवाशांची प्रवासवर्णने.
3. पुरावस्तू संग्रहालये:
   • ऐतिहासिक वस्तूंचा संग्रह व जतन.
   • उदा. लुव्र संग्रहालय (पॅरिस), भारतीय संग्रहालय (कोलकाता).
4. अभिलेखागारे:
   • ऐतिहासिक दस्तऐवज, पत्रव्यवहार, सरकारी आदेशांचे जतन.
   • उदा. नॅशनल आर्काईव्ह ऑफ इंडिया, पुणे अभिलेखागार.
5. संचार माध्यमे:
   • वृत्तपत्रे, नियतकालिके, रेडिओ, दूरदर्शन व चित्रपट.
   • उदा. स्वतंत्र चळवळीतील वृत्तपत्रे (केसरी, मराठा).

2. ऐतिहासिक साधनांचे जतन:

1. संग्रहालये:
   • संग्रहालये विविध प्रकारची सांस्कृतिक व ऐतिहासिक माहिती जतन करतात.
   • उदा. छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय (मुंबई).
2. ग्रंथालये:
   • पुस्तके, हस्तलिखिते, ऐतिहासिक संदर्भ साहित्य यांचे जतन करतात.
   • उदा. सरस्वती महाल ग्रंथालय (तंजावर).
3. अभिलेखागारे:
   • ऐतिहासिक नोंदींचे जतन व त्यांचे वर्गीकरण केले जाते.
   • उदा. महाराष्ट्र राज्य अभिलेखागार, मुंबई.
4. संशोधन संस्थानं:
   • ऐतिहासिक घटनांचे संशोधन आणि त्यांचा अभ्यास केला जातो.
   • उदा. भंडारकर प्राच्यविद्या संशोधन संस्थान, पुणे.
5. डिजिटल पद्धती:
   • दस्तऐवजांचे डिजिटल रूपांतर करून त्यांचे जतन केले जाते.
   • इंटरनेटच्या साहाय्याने माहिती जागतिक स्तरावर उपलब्ध केली जाते.

3. कोश आणि त्याचे प्रकार:

1. स्थल कोश:
   • विशिष्ट स्थळांची भौगोलिक व ऐतिहासिक माहिती देणारे कोश.
   • उदा. प्राचीन भारतीय स्थलकोश.
2. विश्वकोश:
   • विविध विषयांवरील माहितीचे सखोल विश्लेषण करणारे कोश.
   • उदा. मराठी विश्वकोश, एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटानिका.
3. संज्ञा कोश:
   • विशिष्ट विषयांवरील संज्ञांची व्याख्या करणारे कोश.
   • उदा. इतिहास संज्ञा कोश.
4. शब्दकोश:
   • शब्दांचे अर्थ व त्यांची स्पष्टीकरणे देणारे कोश.
   • उदा. मराठी शब्दकोश.

4. ऐतिहासिक जतनाचे महत्त्व:

1. सांस्कृतिक वारसा जतन:
   • प्राचीन संस्कृती व परंपरांचा वारसा पुढील पिढ्यांसाठी टिकवून ठेवण्यासाठी.
2. भविष्यातील संशोधन:
   • ऐतिहासिक साधने संशोधनासाठी आधारस्तंभ आहेत.
3. राष्ट्रीय ओळख व अभिमान:
   • ऐतिहासिक साधने देशाच्या ओळखीचा महत्त्वाचा भाग आहेत.
4. शैक्षणिक उपयोग:
   • अभ्यासक्रम आणि संशोधनासाठी ऐतिहासिक साधने उपयुक्त ठरतात.

5. ऐतिहासिक साधनांच्या संवर्धनासाठी महत्त्वाच्या पद्धती:

1. संवर्धन तंत्रज्ञान:
   • विशिष्ट तापमान, आर्द्रता व प्रकाश व्यवस्थापनाद्वारे संवर्धन.
2. डिजिटायझेशन:
   • माहितीचे डिजिटल जतन आणि ऑनलाइन उपलब्धता.
3. संवर्धन प्रशिक्षण:
   • पुरातत्त्व व संग्रहालय शास्त्रातील तज्ञांच्या साहाय्याने संवर्धन.
4. सार्वजनिक सहभाग:
   • ऐतिहासिक वारशाचे महत्त्व लोकांपर्यंत पोहोचवणे व त्यांना जतनात सहभागी करणे.

6. ऐतिहासिक साधनांवरील कायदे:

• ऐतिहासिक साधनांचे जतन व संवर्धनासाठी विविध कायदे लागू आहेत.
• उदा. प्राचीन स्मारक व पुरातत्त्वीय स्थळे कायदा, 1958.