Important Questions Chapter 1 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra महाराष्ट्र Board Marathi Medium

अर्थशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना

लघु प्रश्न

1. अर्थशास्त्राचा मूळ ग्रीक शब्द कोणता आहे?

उत्तर: ऑइकोनोमिया (OIKONOMIA)

2. कौटिल्य यांना दुसऱ्या नावाने ओळखले जाते?

उत्तर: चाणक्य किंवा विष्णुगुप्त

3. ॲडम स्मिथ यांनी कोणता ग्रंथ लिहिला?

उत्तर: राष्ट्राची संपत्ती

4. लिओनेल रॉबिन्स यांच्या व्याख्येत कोणता मुद्दा महत्त्वाचा आहे?

उत्तर: अमर्याद गरजा आणि मर्यादित साधने

5. आल्फ्रेड मार्शल यांनी अर्थशास्त्राला काय म्हटले?

उत्तर: मानवी कल्याणाचा अभ्यास

6. सूक्ष्म अर्थशास्त्रात कोणाचा अभ्यास केला जातो?

उत्तर: वैयक्तिक घटक (कुटुंब, फर्म)

7. स्थूल अर्थशास्त्रात कोणाचा अभ्यास केला जातो?

उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्न, गुंतवणूक

8. गरजांचे एक वैशिष्ट्य कोणते आहे?

उत्तर: अमर्यादित

9. उपयोगिता मूल्याचा उदाहरण द्या?

उत्तर: सूर्यप्रकाश

10. विनिमय मूल्याचा उदाहरण द्या?

उत्तर: टीव्ही

11. उत्पादनाचे चार घटक कोणते आहेत?

उत्तर: भूमी, श्रम, भांडवल, संयोजक

12. बचत म्हणजे काय?

उत्तर: उत्पन्नाचा उपभोग न करता राखलेला भाग

13. आर्थिक वृद्धी कशाने मोजली जाते?

उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्नाने

14. व्यापार चक्रात तेजी म्हणजे काय?

उत्तर: किंमत पातळीत सतत वाढ

15. आर्थिक विकासात कोणत्या घटकांचा समावेश आहे?

उत्तर: शिक्षण, आरोग्य

दीर्घ प्रश्न

कौटिल्य यांच्या अर्थशास्त्रीय दृष्टीकोनाचे महत्त्व स्पष्ट करा.

उत्तर: कौटिल्य यांनी अर्थशास्त्राला संपत्तीचे संपादन आणि व्यवस्थापन म्हणून परिभाषित केले, ज्यामध्ये सरकारची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. त्यांनी सुशासनासाठी कार्यक्षम प्रशासन आणि संपत्ती निर्माण करून राज्याचे कल्याण यावर भर दिला, जे “अर्थशास्त्र” ग्रंथात दिसते. त्यांचा राजकीय दृष्टीकोन अर्थशास्त्राला तंतोतंत शास्त्र म्हणून ओळख मिळवून दिला.

ॲडम स्मिथ यांच्या अर्थशास्त्राच्या व्याख्येचे वैशिष्ट्ये सांगा.

उत्तर: ॲडम स्मिथ यांनी अर्थशास्त्राला “संपत्तीचे शास्त्र” म्हणून मांडले, ज्यामध्ये निर्हस्तक्षेप धोरण आणि श्रम विभाजनाचा वृद्धीवर प्रभाव हा महत्त्वाचा मुद्दा आहे. त्यांनी १७७६ मध्ये “राष्ट्राची संपत्ती” ग्रंथात भांडवल आणि नैसर्गिक नियमांचा उल्लेख केला, ज्यामुळे त्यांना अर्थशास्त्राचे जनक मानले जाते. त्यांची व्याख्या सनातनवादी अर्थशास्त्राचा पाया रचते.

लिओनेल रॉबिन्स यांच्या अर्थशास्त्राच्या व्याख्येचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: रॉबिन्स यांनी १९३२ मध्ये अर्थशास्त्राला अमर्याद गरजा आणि मर्यादित साधनांचा मेळ घालणारा अभ्यास म्हणून व्याख्यित केले, ज्यामध्ये गरजांचा प्राधान्यक्रम आणि साधनांचे पर्यायी उपयोग हे मुद्दे महत्त्वाचे आहेत. ही व्याख्या दुर्मिळतेवर आधारित असून आधुनिक अर्थशास्त्राला दिशा दर्शवते. त्यामुळे अर्थशास्त्र हा मानवी वर्तनाचा अभ्यास बनला.

आल्फ्रेड मार्शल यांच्या कल्याणकारी अर्थशास्त्राची व्याख्या सांगा.

उत्तर: मार्शल यांनी अर्थशास्त्राला मानवी कल्याणाचा अभ्यास म्हणून मांडले, ज्यामध्ये प्राप्ती आणि साधनांचा वापर यांचा वैयक्तिक व सामाजिक वर्तनाचा अभ्यास होतो. त्यांनी भौतिक कल्याण आणि सामान्य माणसावर लक्ष केंद्रित केले, जे नवसनातनवादी दृष्टीकोनाचे लक्षण आहे. त्यांचा १८९० मधील “अर्थशास्त्राच्या मूलतत्त्वे” ग्रंथ हा या संकल्पनेचा पाया आहे.

सूक्ष्म आणि स्थूल अर्थशास्त्रात फरक स्पष्ट करा.

उत्तर: सूक्ष्म अर्थशास्त्र वैयक्तिक घटकांचा (कुटुंब, फर्म) अभ्यास करते, तर स्थूल अर्थशास्त्र एकूण घटकांचा (राष्ट्रीय उत्पन्न, गुंतवणूक) अभ्यास करते. सूक्ष्ममध्ये गरजा आणि किंमतीवर लक्ष दिले जाते, तर स्थूलमध्ये व्यापक आर्थिक चित्र पाहिले जाते. हे दोन्ही अर्थव्यवस्थेच्या वेगवेगळ्या पैलूंना समजून घेण्यासाठी पूरक आहेत.

मानवी गरजांची वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

उत्तर: मानवी गरजा अमर्यादित असतात, ज्या कधीही संपत नाहीत आणि एक पूर्ण होताच दुसरी निर्माण होते. गरजा वयानुसार, लिंगभेदानुसार, हवामानानुसार आणि संस्कृतीनुसार बदलतात, तसेच पसंतीक्रमानुसार निवडली जातात. पुनरुद्भव हेही एक वैशिष्ट्य आहे, ज्यामुळे गरजा सतत उदयाला येतात.

उपयोगिता मूल्य आणि विनिमय मूल्य यात फरक सांगा.

उत्तर: उपयोगिता मूल्य म्हणजे वस्तू/सेवेची गरजा भागवण्याची क्षमता, उदा. सूर्यप्रकाश जो विनामूल्य आहे परंतु उपयुक्त आहे. विनिमय मूल्य म्हणजे बाजारातील किंमत, उदा. टीव्हीची किंमत, जे पैसे देऊन मोजले जाते. हिरे-पाणी विरोधाभासातून हे स्पष्ट होते की उपयोगिता आणि विनिमय मूल्य नेहमी समान नसते.

उत्पादनाचे चार घटक कोणते आहेत, त्यांचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: उत्पादनाचे चार घटक आहेत: भूमी (नैसर्गिक साधने, मोबदला: भूखंड), श्रम (मानवी कार्य, मोबदला: वेतन), भांडवल (मानवनिर्मित, मोबदला: व्याज), आणि संयोजक (व्यवस्थापक, मोबदला: नफा). हे घटक अर्थव्यवस्थेत उपयोगितेची निर्मिती करतात आणि प्रत्येकाला त्यांच्या योगदानानुसार मोबदला मिळतो. यामुळे उत्पादन प्रक्रिया सुव्यवस्थित चालते.

बचत आणि गुंतवणूक यांचे अर्थ आणि संबंध स्पष्ट करा.

उत्तर: बचत म्हणजे उत्पन्नाचा तो भाग जो सध्याच्या उपभोगावर खर्च न करता राखला जातो, जे भविष्यासाठी उपयुक्त ठरते. गुंतवणूक म्हणजे या बचतीतून भांडवल तयार करून ते उत्पादन प्रक्रियेत वापरणे, उदा. यंत्रसामग्री खरेदी. बचत गुंतवणुकीचा आधार आहे, ज्यामुळे अर्थव्यवस्थेची वृद्धी होते.

आर्थिक वृद्धी आणि आर्थिक विकास यात फरक सांगा.

उत्तर: आर्थिक वृद्धी म्हणजे देशाच्या वास्तव उत्पन्नात होणारी संख्यात्मक वाढ, जी राष्ट्रीय उत्पन्नाने मोजली जाते आणि स्वयंस्फूर्त आहे. आर्थिक विकास हा व्यापक संकल्पना आहे, ज्यामध्ये वृद्धी सोबत शिक्षण, आरोग्य यांसारख्या गुणात्मक बदलांचा समावेश आहे. विकास वृद्धीशिवाय शक्य नाही, परंतु वृद्धी विकासाशिवाय होऊ शकते.