Important Questions Chapter 4 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra Maharashtra Board Marathi Medium

महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था

लघु प्रश्न

१) महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती कधी झाली?

उत्तर – n१ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली.

२) महाराष्ट्राचे किती महसूल विभाग आहेत?

उत्तर – महाराष्ट्राचे ६ महसूल विभाग आहेत.

३) महाराष्ट्राची लोकसंख्या २०११ मध्ये किती होती?

उत्तर – २०११ मध्ये महाराष्ट्राची लोकसंख्या ११.२४ कोटी होती.

४) महाराष्ट्राचे क्षेत्रफळ किती आहे?

उत्तर – महाराष्ट्राचे क्षेत्रफळ ३.०८ लाख चौरस किलोमीटर आहे.

५) महाराष्ट्रातील नागरी भागात किती टक्के लोक राहतात?

उत्तर – महाराष्ट्रातील ४५.२०% लोक नागरी भागात राहतात.

६) महाराष्ट्राचा साक्षरता दर किती आहे?

उत्तर – २०११ च्या जनगणनेनुसार महाराष्ट्राचा साक्षरता दर ८२.३% आहे.

७) महाराष्ट्राच्या GSDP मध्ये सेवा क्षेत्राचे योगदान किती आहे?

उत्तर – २०१७-१८ मध्ये सेवा क्षेत्राचे GSDP मध्ये ५४.५% योगदान आहे.

८) कृषी क्षेत्राचे मूल्यवर्धित प्रमाण २०१६-१७ मध्ये किती होते?

उत्तर – २०१६-१७ मध्ये कृषी क्षेत्राचे मूल्यवर्धित प्रमाण १२.२% होते.

९) महाराष्ट्रात FDI चे प्रमाण किती आहे?

उत्तर – एप्रिल २००० ते सप्टेंबर २०१७ पर्यंत FDI चे प्रमाण ₹६,११,७६० कोटी आहे.

१०) महाराष्ट्रात किती सहकारी संस्था आहेत?

उत्तर – ३१ मार्च २०१७ नुसार महाराष्ट्रात १.९५ लाख सहकारी संस्था आहेत.

११) महाराष्ट्रात किती इंटरनेट ग्राहक आहेत?

उत्तर – ३० सप्टेंबर २०१७ रोजी महाराष्ट्रात ५.४५ कोटी इंटरनेट ग्राहक आहेत.

१२) सर्व शिक्षा अभियान कोणत्या वयोगटासाठी आहे?

उत्तर – सर्व शिक्षा अभियान ६ ते १४ वयोगटासाठी आहे.

१३) महाराष्ट्रात किती प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आहेत?

उत्तर – ३१ मार्च २०१७ पर्यंत महाराष्ट्रात १,८१४ प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आहेत.

१४) महाराष्ट्र पर्यटन धोरणाचे मुख्य उद्दिष्ट काय आहे?

उत्तर – २०२५ पर्यंत महाराष्ट्राला अग्रगण्य पर्यटन स्थळ बनवणे हे धोरणाचे उद्दिष्ट आहे.

१५) महाराष्ट्रात किती आश्रम शाळा आहेत?

उत्तर – महाराष्ट्रात ५५६ अनुदानित आश्रम शाळा आहेत.

दीर्घ प्रश्न

१) महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेची प्रमुख वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

उत्तर – महाराष्ट्र हे देशातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले राज्य असून, त्याचे क्षेत्रफळ ३.०८ लाख चौरस किलोमीटर आहे. येथील ४५.२०% लोक नागरी भागात राहतात आणि साक्षरता दर ८२.३% आहे, ज्यामुळे कुशल मनुष्यबळ उपलब्ध आहे. विपुल नैसर्गिक साधनसंपत्ती, अद्ययावत तंत्रज्ञान आणि विकसित पायाभूत सुविधांमुळे महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था देशात अग्रेसर आहे.

२) कृषी क्षेत्रातील सर्वसाधारण समस्या कोणत्या आहेत?

उत्तर – महाराष्ट्रातील कृषी क्षेत्रात जमीनधारणेचा कमी आकार, कोरडवाहू जमीन आणि जलसिंचनाचा अभाव यांसारख्या समस्या आहेत. रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या अतिवापरामुळे शेतजमिनीची अवनती होत असून, शेतकऱ्यांचा कर्जबाजारीपणा आणि विपणन व्यवस्थेची कमतरता ही मोठी आव्हाने आहेत. हवामान बदलांचा परिणाम आणि भांडवलाची कमतरता यामुळे शेतीची उत्पादकता कमी होत आहे.

३) कृषी क्षेत्राच्या विकासासाठी सरकारने कोणत्या उपाययोजना केल्या आहेत?

उत्तर – सरकारने वाजवी दरात दर्जेदार बी-बियाणांचे वितरण आणि जलसिंचन सुविधांचा विकास यावर भर दिला आहे. शेती पंपांचे विद्युतीकरण, पतपुरवठा आणि कृषी उत्पन्न बाजार समिती (APMC) ची स्थापना यांसारख्या योजना राबवल्या आहेत. प्रसारमाध्यमांद्वारे माहिती प्रसार करून शेतीला नफादायक व्यवसाय बनवण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.

४) महाराष्ट्रातील उद्योग क्षेत्राचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – महाराष्ट्र हे औद्योगिकदृष्ट्या प्रगत राज्य असून, देशाच्या निव्वळ मूल्य जमा वर्धित (NVA) उत्पादनात १८% वाटा आहे. शेतीतील अतिरिक्त कामगारांना सामावून घेण्याची क्षमता आणि प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणुकीत (FDI) अग्रेसर असणे हे त्याचे वैशिष्ट्य आहे. यामुळे बाजारात विविधता, उच्च उत्पन्न आणि उत्पादकता वाढते.

५) औद्योगिक क्षेत्रातील समस्या कोणत्या आहेत?

उत्तर – शासकीय दफ्तर दिरंगाई आणि पायाभूत सुविधांचा अभाव यामुळे उद्योग क्षेत्राला अडचणी येतात. कौशल्य विकासाच्या संधींची कमतरता आणि सुधारित तंत्रज्ञानाचा अभाव यामुळे प्रगती मंदावते. नवीन उद्योजकांना प्रोत्साहनांचा अभाव आणि प्रादेशिक असमतोल हे देखील प्रमुख मुद्दे आहेत.

६) सेवा क्षेत्रात कोणत्या उद्योगांचा समावेश होतो?

उत्तर – सेवा क्षेत्रात विमा, पर्यटन, बँकिंग, शिक्षण आणि सामाजिक सेवा यांचा समावेश होतो. माहिती तंत्रज्ञान (IT/ITES), स्टार्टअप्स, क्लाऊड कॉम्प्युटिंग आणि पर्यटन यांसारखे उद्योग या क्षेत्राच्या वाढीला चालना देतात. हे क्षेत्र GSDP मध्ये ५४.५% योगदान देते आणि रोजगार निर्मितीत महत्त्वाचे आहे.

७) आर्थिक पायाभूत सुविधांचा विकास कसा केला जातो?

उत्तर – आर्थिक पायाभूत सुविधांसाठी वीजनिर्मिती क्षमता वाढवणे आणि रस्ते विकास योजना (३.३ लाख किमी) राबवली जाते. मुंबई, नागपूर येथे मेट्रो रेल्वे आणि बंदर विकास धोरणाद्वारे वाहतूक सुधारली जाते. ग्रामीण विद्युतीकरण आणि इंटरनेट ग्राहकांची संख्या (५.४५ कोटी) वाढवून संदेशवहन मजबूत केले आहे.

८) सामाजिक पायाभूत सुविधांचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – सामाजिक पायाभूत सुविधा मानवी जीवनाचा दर्जा सुधारतात आणि आर्थिक विकासाला गती देतात. शिक्षण आणि आरोग्य यांसारख्या सुविधांमुळे ज्ञानसंवर्धन आणि कुशल मनुष्यबळाची निर्मिती होते. यामुळे राज्यात साक्षरता आणि आरोग्य सुधारून गुंतवणूकदार आकर्षित होतात.

९) महाराष्ट्रातील सहकार चळवळीची भूमिका काय आहे?

उत्तर – सहकार चळवळीने ग्रामीण भागाच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासाला चालना दिली आहे. स्वयंसहाय्यता, लोकशाही आणि समता ही तत्त्वे जपून ती कृषी, साखर कारखाने, दूध उत्पादन आणि गृहनिर्माण क्षेत्रात विस्तारली आहे. १.९५ लाख संस्था आणि ५.२५ लाख सभासदांसह ती राज्याला मजबूत करते.

१०) ‘भारतनेट’ कार्यक्रमाचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – ‘भारतनेट’ कार्यक्रमाने ग्रामीण भागाला हायस्पीड इंटरनेटने जोडून आधुनिक युगाशी संनाद साधला आहे. महाराष्ट्रात १२,३७८ ग्रामपंचायतींना जोडून शिक्षण, आरोग्य आणि व्यवसायाच्या संधी वाढवल्या आहेत. यामुळे एक लाखाहून अधिक ग्रामपंचायती देशभरात जोडल्या गेल्या आहेत.