भारतातील ग्रामीण विकास
लघु प्रश्न
१. भारतातील ग्रामीण लोकसंख्या २०११ च्या जनगणनेनुसार किती होती?
उत्तर: ८३.२५ कोटी (६८.८% लोकसंख्या).
२. ग्रामीण विकासाचा मुख्य उद्देश काय आहे?
उत्तर: जीवनमानाचा दर्जा सुधारणे आणि दारिद्र्य निर्मूलन.
३. कृषी पतपुरवथ्याचे किती प्रकार आहेत?
उत्तर: तीन (अल्पकालीन, मध्यमकालीन, दीर्घकालीन).
४. नाबार्डची स्थापना कधी झाली?
उत्तर: १२ जुलै १९८२.
५. अल्पकालीन पतपुरवथा कोणत्या गरजा पूर्ण करते?
उत्तर: खत, बियाणे आणि धार्मिक समारंभ.
६. बिगर संस्थात्मक पतपुरवथ्याचे प्रमाण भारतात किती आहे?
उत्तर: सुमारे ४०%.
७. ग्रामीण विकासात महिला सक्षमीकरणाचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर: लिंग भेदभाव कमी करणे आणि त्यांचा सहभाग वाढवणे.
८. पायाभूत सुविधांमध्ये कोणत्या गोष्टींचा समावेश होतो?
उत्तर: वीज, रस्ते आणि जलसिंचन.
९. जागतिक बँकेने ग्रामीण विकासाची व्याख्या काय दिली?
उत्तर: ग्रामीण भागातील लोकांचे आर्थिक-सामाजिक जीवनमान उंचावणे.
१०. महात्मा गांधींनी भारताला कशा प्रकारे वर्णन केले?
उत्तर: खेड्यांचा देश.
११. प्रादेशिक ग्रामीण बँका कधी स्थापन झाल्या?
उत्तर: १९७६ मध्ये.
१२. अनुत्पादक कर्जाचा वापर कशासाठी होतो?
उत्तर: वैयक्तिक उपभोग (लग्न, सण).
१३. ग्रामीण साक्षरतेचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर: सामाजिक-आर्थिक बदल घडवणे.
१४. भू-सुधारणेमुळे काय फायदा होतो?
उत्तर: ग्रामीण असमानता कमी होते.
१५. सेवा क्षेत्रात कोणत्या गोष्टींचा समावेश आहे?
उत्तर: व्यापार, पर्यटन, बँकिंग.
दीर्घ प्रश्न
१. ग्रामीण विकासाची संकल्पना आणि त्याचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर: ग्रामीण विकास म्हणजे ग्रामीण भागाचा सर्वांगीण विकास करणे, ज्यामुळे जीवनमान सुधारते आणि दारिद्र्य निर्मूलन होते. २०११ च्या जनगणनेनुसार ६८.८% लोकसंख्या ग्रामीण भागात राहते, जे भारतीय अर्थव्यवस्थेचा आधार आहे. ग्रामीण विकासामुळे शेती, उद्योग आणि पायाभूत सुविधांमध्ये प्रगती होऊन देशाची आर्थिक वाढ साध्य होते.
२. कृषी पतपुरवथ्याचे प्रकार आणि त्यांचे उपयोग काय आहेत?
उत्तर: कृषी पतपुरवथा कालावधी आणि हेतूनुसार विभागले जाते; अल्पकालीन (खत खरेदी), मध्यमकालीन (जमिनीतील सुधारणा) आणि दीर्घकालीन (ट्रॅक्टर खरेदी) हे कालावधीचे प्रकार आहेत. उत्पादक कर्ज शेती उत्पादनासाठी (बियाणे) आणि अनुत्पादक कर्ज वैयक्तिक गरजा (लग्न) साठी वापरले जाते. हे शेतकऱ्यांना वेळेत वित्तपुरवठा करून उत्पादन वाढीस मदत करते.
३. नाबार्डच्या कार्याबाबत माहिती द्या.
उत्तर: नाबार्ड ही १२ जुलै १९८२ मध्ये स्थापन झालेली शेती आणि ग्रामीण विकासासाठीची सर्वोच्च वित्तसंस्था आहे, ज्याचे प्रारंभिक भांडवल १०० कोटी होते. ३१ मार्च २०१८ पर्यंत त्याचे भांडवल १०,५८० कोटीवर पोहोचले असून भारत सरकार आणि रिझर्व्ह बँकेचा ५०:५० वाटा आहे. शेती, लघु उद्योग आणि ग्रामीण हस्तकला यांच्या विकासाला प्रोत्साहन देणे हे त्याचे मुख्य कार्य आहे.
४. बिगर संस्थात्मक आणि संस्थात्मक पतपुरवथ्यातील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर: बिगर संस्थात्मक पतपुरवथा (उदा. सावकार) मध्ये उच्च व्याजदर आणि जमीन तारण असते, जे ४०% पतपुरवथा पुरवते पण शेतकऱ्यांसाठी जोखमीचे आहे. संस्थात्मक पतपुरवथा (उदा. नाबार्ड, बँका) सवलतीच्या दरात आणि वेळेत कर्ज देते, ज्यामुळे शेती उत्पादन आणि लहान शेतकऱ्यांना लाभ होतो. संस्थात्मक मार्ग हा अधिक सुरक्षित आणि प्रगतिशील मानला जातो.
५. ग्रामीण विकासात शिक्षण आणि आरोग्याचे योगदान काय आहे?
उत्तर: शिक्षण हे ग्रामीण साक्षरता वाढवून सामाजिक-आर्थिक बदल घडवते, तांत्रिक आणि शेती शिक्षणाने कौशल्य विकास होतो. आरोग्य सुविधा, स्वच्छ पाणी आणि स्वच्छता यामुळे जीवनमान उंचावते आणि आजारांचे प्रमाण कमी होते. दोन्ही घटक एकत्रितपणे ग्रामीण भागातील दारिद्र्य निर्मूलन आणि विकास साधतात.
६. महिला सक्षमीकरण ग्रामीण विकासात कसे मदत करते?
उत्तर: महिला सक्षमीकरणाने लिंग भेदभाव कमी होऊन ग्रामीण महिलांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी मिळतात. त्यांचा सामाजिक विकासात सहभाग वाढल्याने कुटुंब आणि समाजाचा प्रगतीसाठी हातभार लागतो. हे ग्रामीण भागातील असमानता कमी करून सक्षम समाजाची निर्मिती करते.
७. पायाभूत सुविधांचा ग्रामीण विकासावर काय परिणाम होतो?
उत्तर: वीजपुरवठा, रस्ते आणि जलसिंचन सुविधा यामुळे शेती उत्पादनात वाढ होते आणि ग्रामीण भागाशी संपर्क सुधारतो. या सुविधा रोजगार निर्मिती आणि व्यापार वाढीस मदत करतात. पायाभूत सुविधांचा विकास ग्रामीण जीवनमान उंचावण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो.
८. महात्मा गांधींचे ग्रामीण विकासाबाबतचे विचार कोणते आहेत?
उत्तर: महात्मा गांधींनी भारताला खेड्यांचा देश म्हटले असून खेड्यांचा विकास न झाल्यास देशाचा विकास अशक्य असल्याचे मत व्यक्त केले. त्यांनी ग्रामीण भागातील स्वावलंबन आणि स्वयंशासनावर भर दिला. पंचायती राज व्यवस्थेद्वारे ग्रामीण विकासाला प्रोत्साहन देण्याचा त्यांचा सल्ला होता.
९. भू-सुधारणेचे ग्रामीण विकासातील महत्त्व काय आहे?
उत्तर: भू-सुधारणा कायद्यांमुळे कमाल भू-धारणा आणि जमिनीची मालकी नियंत्रित होते, ज्यामुळे ग्रामीण असमानता कमी होते. भूधारकांची सुरक्षा आणि जमिनीवरील अधिकार मजबूत होऊन शेतकऱ्यांना लाभ मिळतो. हे ग्रामीण भागात आर्थिक स्थिरता आणि विकासाला चालना देते.
१०. ग्रामीण पतपुरवथ्यामुळे दारिद्र्य निर्मूलन कसे शक्य होते?
उत्तर: ग्रामीण पतपुरवथ्यामुळे शेतकऱ्यांना सवलतीच्या दरात कर्ज मिळून शेती उत्पादन वाढते, ज्यामुळे उत्पन्न वाढते. बचत नसलेल्या कुटुंबांना वित्तपुरवठा मिळाल्याने आर्थिक स्वावलंबन वाढते. यामुळे ग्रामीण भागातील दारिद्र्य कमी होऊन जीवनमान सुधारते.
Leave a Reply