पैसा
प्रस्तावना
मानव हा बुद्धिमान प्राणी आहे. पैशाचा शोध हा मानवी इतिहासातील सर्वात महत्त्वाचा आणि मूलभूत शोधांपैकी एक मानला जातो. प्रा. क्राऊथर यांच्या मते, प्रत्येक ज्ञानशाखेत काही मूलभूत संशोधने असतात, जसे विज्ञानात अग्नीचा शोध आणि यात्रिकशास्त्रात चाकाचा शोध. पैशाचा शोध देखील असाच एक क्रांतिकारी शोध आहे, ज्याने मानवाच्या आर्थिक जीवनात आमूलाग्र बदल घडवून आणले. पैशामुळे वस्तू आणि सेवांची खरेदी-विक्री शक्य झाली, गरजा भागवता आल्या आणि आधुनिक अर्थव्यवस्था पैशावर अवलंबून बनली. दैनंदिन व्यवहारात पैसा हा वस्तुविनिमयातील अडचणी दूर करतो.
वस्तुविनिमय (Barter System)
वस्तुविनिमय म्हणजे वस्तूच्या बदल्यात वस्तू देणे-घेणे. ही प्राचीन काळातील व्यवहाराची पद्धत होती. परंतु या पद्धतीत अनेक अडचणी होत्या, ज्यामुळे पैशाची गरज निर्माण झाली.
वस्तुविनिमयातील अडचणी
गरजांच्या दुहेरी संयोगाचा अभाव
- वस्तुविनिमयात दोन्ही व्यक्तींच्या गरजा एकमेकांना पूरक असणे आवश्यक आहे. उदा., ‘अ’ व्यक्तीकडे कापड आहे आणि त्याला तांदूळ हवे आहे, तर ‘ब’ व्यक्तीकडे तांदूळ आहे पण त्याला कापड नको आहे. अशा वेळी व्यवहार शक्य होत नाही.
मूल्याच्या सामायिक मापदंडाचा अभाव
- वस्तूंचे मूल्य ठरवण्यासाठी प्रमाणित मापक नव्हते. उदा., दोन लिटर दूध आणि दोन किलो तांदळाची तुलना करणे अवघड होते.
वस्तूंचा साठा करण्यातील अडचण
- नाशवंत वस्तू (जसे दूध, अंडी, भाजीपाला) साठवणे कठीण होते. तसेच, अवजड वस्तूंना जागेची कमतरता भासायची.
वस्तूच्या विभाज्यतेची अडचण
- काही वस्तूंचे छोटे भाग करणे शक्य नव्हते. उदा., ‘अ’ व्यक्तीकडे गव्हाचे पोते आहे आणि त्याला शेळी हवी आहे, तर ‘ब’ व्यक्तीकडे शेळी आहे पण त्याला अर्धेच पोते हवे आहे. गव्हाचे विभाजन शक्य असले तरी शेळीचे नाही.
विलंबित देणी देण्यातील अडचण
- भविष्यात कर्ज परतफेड करणे कठीण होते, विशेषतः नाशवंत वस्तूंमध्ये. उदा., दूध किंवा धान्य भविष्यात त्याच स्वरूपात परत देणे अवघड होते.
पैशाची व्याख्या
प्रा. क्राऊथर:
- “जी वस्तू सर्वसाधारणपणे विनिमयाचे माध्यम म्हणून स्वीकारली जाते आणि मूल्यमापन तसेच मूल्यसंचयनाचे कार्य करते, ती वस्तू म्हणजे पैसा.”
प्रा. वॉकर:
- “जो पैशाची कार्ये करतो तो पैसा होय.”
पैशाची उत्क्रांती (Evolution of Money)
पैसा हा क्रांतीने नव्हे, तर उत्क्रांतीने (हळूहळू बदल) अस्तित्वात आला. काळानुसार आणि संस्कृतीच्या विकासानुसार पैशाचे स्वरूप बदलत गेले. खालीलप्रमाणे पैशाची उत्क्रांती झाली:
पशूपैसा
- इतिहासपूर्व काळात पशू (गायी, शेळ्या, मेंढ्या) विनिमयाचे माध्यम होते. परंतु विभाजनाच्या अडचणीमुळे हे स्वरूप टिकले नाही.
वस्तूपैसा
- प्राण्यांची कातडी, धान्य, शिंपले, मीठ, हस्तिदंत यांसारख्या वस्तू विनिमयासाठी वापरल्या गेल्या. परंतु साठवणुकीच्या अडचणीमुळे हे अपुरे ठरले.
धातूपैसा
- सोने, चांदी, तांबे, ॲल्युमिनियम यांसारख्या धातूंनी वस्तूपैशाची जागा घेतली. परंतु धातूंच्या तुकड्यांमध्ये समानता नसल्याने नाण्यांचा शोध लागला.
धातूची नाणी
- राजांनी आपली मुद्रा असलेली नाणी बनवली. यात दोन प्रकार आहेत:
- प्रमाणित नाणी: दर्शनी मूल्य आणि अंतरिक मूल्य समान (सोने-चांदीपासून बनवलेली).
- गौण नाणी: दर्शनी मूल्य अंतरिक मूल्यापेक्षा जास्त (ॲल्युमिनियम, निकेलपासून बनवलेली). भारतातील सर्व नाणी गौण आहेत.
कागदी पैसा
- धातूच्या नाण्यांना पर्याय म्हणून कागदी नोटा आल्या. भारतात रिझर्व्ह बँकेकडे नोटा छापण्याचा अधिकार आहे, तर एक रुपयाची नोट आणि नाणी सरकार छापते.
पतपैसा (बँक पैसा)
- बँकांनी ठेवींच्या आधारे पत निर्माण केली. धनादेश, धनाकर्ष यांसारख्या साधनांनी व्यवहार सोपे झाले.
प्लॅस्टिक पैसा
- डेबिट आणि क्रेडिट कार्ड यांसारखा पैसा आधुनिक तंत्रज्ञानाचा परिणाम आहे.
इलेक्ट्रॉनिक पैसा
- मोबाईल, संगणक, डिजिटल वॉलेट यांसारख्या साधनांद्वारे हस्तांतरित होणारा पैसा. याला मध्यवर्ती बँकेचे पाठबळ आहे.
पैशाचे प्रकार
विधिग्राह्य पैसा:
- कायद्याने स्वीकारणे बंधनकारक (उदा., नाणी, नोटा).
अविधिग्राह्य पैसा:
- कायदेशीर बंधन नाही, स्वेच्छेने स्वीकारला जातो (उदा., धनादेश, विनिमय पत्रे).
पैशाचे गुणधर्म
- सार्वत्रिक स्वीकार्यता: सर्वत्र विनिमयासाठी स्वीकारला जातो.
- विभाज्यता: छोट्या मूल्यांत विभागता येतो.
- टिकाऊपणा: दीर्घकाळ टिकतो.
- सुज्ञेयता: ओळखणे सोपे.
- वहनीयता: वाहून नेणे सोयीचे.
- एकजिनसीपणा: एकसमान गुणवत्ता.
- स्थिरता: मौद्रिक मूल्य स्थिर.
पैशाची कार्ये
अ) प्राथमिक कार्ये
- विनिमयाचे माध्यम: वस्तू-सेवांची खरेदी-विक्री.
- मूल्यमापनाचे साधन: किंमती मोजण्यासाठी (उदा., रुपये, डॉलर).
ब) दुय्यम कार्ये
- विलंबित देणी देण्याचे साधन: कर्ज परतफेड सोपी.
- मूल्यसंचयनाचे साधन: भविष्यासाठी बचत.
- मूल्य हस्तांतरणाचे साधन: एका ठिकाणाहून दुसरीकडे हस्तांतरण.
क) अनुषंगिक कार्ये
- राष्ट्रीय उत्पन्नाचे मापन: उत्पन्न मोजणी.
- पतपैशाचा आधार: पत निर्मिती.
- संपत्तीचे रोखतेत रूपांतरण: तरलता प्रदान.
- स्थूल आर्थिक चलांचे मापन: GNP, बचत मोजणी.
काळा पैसा (Black Money)
- कर चुकवून मिळवलेला पैसा.
- कारणे: भ्रष्टाचार, काळाबाजार, साठवणूक.
- परिणाम: आर्थिक अस्थिरता, विकासात अडथळा.
- उपाय: विमुद्रीकरण (Demonetization).
Leave a Reply