अर्थशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना
प्र.१. योग्‍य पर्याय निवडा :
१) अर्थशास्त्राच्या बाबतीत पुढील विधाने लागू होतात.
अ)अर्थशास्त्र हे एक सामाजिक शास्त्र आहे.
ब) अर्थशास्त्र या संकल्‍पनेचे मूळ ग्रीक शब्द ‘ऑइकोनोमिया’(OIKONOMIA) पासून आले आहे.
क) अर्थशास्त्र हे मानवाच्या आर्थिक वर्तणुकीच्या अभ्‍यासाशी निगडित आहे.
ड) अर्थशास्त्र हे कौटुंबिक वा संपत्तीचे व्यवस्थापन करणारे शास्त्र आहे.
पर्याय : १) अ, ब, क २) अ आणि ब
३) ब आणि क ४) अ, ब, क आणि ड
उत्तर – पर्याय: ४) अ, ब, क आणि ड
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात स्पष्टपणे सांगितले आहे की अर्थशास्त्र हे सामाजिक शास्त्र आहे, त्याचा मूळ ग्रीक शब्द ‘ऑइकोनोमिया’ (OIKONOMIA) पासून आला आहे, ते मानवाच्या आर्थिक वर्तणुकीशी निगडित आहे आणि कौटुंबिक व संपत्तीचे व्यवस्थापन करणारे शास्त्र आहे. म्हणून सर्व विधाने लागू होतात.
२) ॲडम स्मिथ यांच्याबाबतीत कोणते विधान किंवा विधाने लागू होत नाहीत.
अ)ॲडम स्मिथ यांना सनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञ म्हणतात.
ब) ॲडम स्मिथ यांनी ‘राष्ट्राची संपत्ती’ हा ग्रंथ लिहिला.
क)‘अर्थशास्त्र’ हे संपत्तीचे शास्त्र आहे.
ड) अर्थशास्त्र हे सामान्य माणसाचा अभ्यास करते.
पर्याय : १) ड २) अ,ब आणि क
३) अ आणि ड ४) क आणि ड
उत्तर – पर्याय: १) ड
स्पष्टीकरण: ॲडम स्मिथ यांनी अर्थशास्त्राला संपत्तीचे शास्त्र मानले आहे आणि त्यांना सनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञ म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी ‘राष्ट्राची संपत्ती’ हा ग्रंथ लिहिला. परंतु “अर्थशास्त्र हे सामान्य माणसाचा अभ्यास करते” हे विधान त्यांच्या व्याख्येशी थेट संबंधित नाही. हे विधान आल्फ्रेड मार्शल यांच्या कल्‍याणकारी व्याख्येशी अधिक संनादते.
३) लिओनेल रॉबिन्स यांच्या व्याख्येत पुढील मुद्द्यांचा विचार केला आहे.
अ) अमर्याद गरजा ब) मर्यादित साधने
क) गरजांना अग्रक्रम नसतो ड) साधनांचे पर्यायी उपयोग
पर्याय : १) अ आणि ब २) ब आणि क
३) अ, ब, क आणि ड ४) अ, ब आणि ड
उत्तर – पर्याय: ४) अ, ब आणि ड
स्पष्टीकरण: रॉबिन्स यांच्या व्याख्येत अमर्याद गरजा, मर्यादित साधने आणि साधनांचे पर्यायी उपयोग यांचा समावेश आहे. परंतु “गरजांना अग्रक्रम नसतो” हे विधान चुकीचे आहे, कारण रॉबिन्स यांनी गरजांचा प्राधान्यक्रम (priorities) हा मुद्दा महत्त्वाचा मानला आहे.
४) संपत्‍तीच्या बाबतीत खालील विधाने लागू होतात.
अ) संपत्ती म्हणजे अशी कोणतीही वस्‍तूजिला बाजारमूल्य
आहे आणि त्‍याची देवाणघेवाण करते.
ब) संपत्तीत मनुष्यबाह्यता आहे.
क) संपत्तीत उपयोगिता नसते.
ड) संपत्तीत दुर्मिळता आणि विनिमयता आहे.
पर्याय : १) अ, ब, ड २) अ, क आणि ड
३) ब, क आणि ड ४) यापैकी नाही.
उत्तर – पर्याय: १) अ, ब, ड
स्पष्टीकरण: संपत्तीची वैशिष्ट्ये दस्तऐवजात नमूद केली आहेत: बाजारमूल्य आणि देवाणघेवाण (विनिमयता), मनुष्यबाह्यता, आणि दुर्मिळता. परंतु “संपत्तीत उपयोगिता नसते” हे विधान चुकीचे आहे, कारण संपत्तीमध्ये उपयोगिता असणे आवश्यक आहे.
५) राष्ट्रीय उत्पन्नात खालील घटकांचा विचार केला जातो.
अ)राष्ट्रीय उत्पन्नात अंतिम वस्तू व सेवांचा समावेश होतो.
ब) यात आर्थिक वर्षातील उत्पादित वस्तू व सेवांचा समावेश होतो.
क)दुहेरी मोजदाद टाळली जाते.
ड) बाजारभावानुसार मूल्य विचारात घेतले जाते.
पर्याय : १) अ आणि क २) ब आणि क
३) अ, ब आणि ड ४) अ, ब, क आणि ड
उत्तर – पर्याय: ४) अ, ब, क आणि ड
स्पष्टीकरण: राष्ट्रीय उत्पन्नात अंतिम वस्तू व सेवांचा समावेश होतो, आर्थिक वर्षातील उत्पादनाचा विचार केला जातो, दुहेरी मोजदाद टाळली जाते आणि बाजारभावानुसार मूल्य मोजले जाते. हे सर्व मुद्दे दस्तऐवजात स्पष्ट केले आहेत.
प्र. २. सहसंबंध पूर्ण करा:
१) नैसर्गिक शास्त्र : तंतोतंत शास्त्र :: सामाजिक शास्त्र : _____
उत्तर – अमूर्त शास्त्र
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात नैसर्गिक शास्त्राला तंतोतंत शास्त्र (ज्यांचे नियम प्रयोगशाळेत पडताळले जाऊ शकतात) आणि सामाजिक शास्त्राला अमूर्त शास्त्र (मानवी वर्तणुकीचा अभ्यास, जे नियंत्रित पद्धतीने तपासता येत नाही) असे वर्णन केले आहे.
२) भौतिक शास्त्र : _____ :: मानसशास्त्र : सामाजिक शास्त्र
उत्तर – नैसर्गिक शास्त्र
स्पष्टीकरण: भौतिक शास्त्र हे नैसर्गिक शास्त्राच्या खाली येते (ज्यांचे नियम वैश्विक आणि प्रयोगशाळेत पडताळले जाऊ शकतात), तर मानसशास्त्र हे सामाजिक शास्त्राच्या खाली येते (मानवी वर्तनाशी संबंधित).
३) अर्थशास्त्र : कौटिल्य :: राष्ट्राची संपत्ती : _____
उत्तर – ॲडम स्मिथ
स्पष्टीकरण: कौटिल्य हे अर्थशास्त्राचे प्राचीन विचारवंत आहेत आणि त्यांनी अर्थशास्त्राचा राजकीय दृष्टिकोन मांडला, तर ॲडम स्मिथ यांनी ‘राष्ट्राची संपत्ती’ हा ग्रंथ लिहून अर्थशास्त्राला नवीन दिशा दिली. त्यांना अर्थशास्त्राचे जनक मानले जाते.
४) आवश्यक गरजा : _____ :: सुखसोयीच्या गरजा : धुलाई यंत्र
उत्तर: अन्न, वस्त्र, निवारा
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात जीवनावश्यक गरजा म्हणून अन्न, वस्त्र, निवारा यांचा उल्लेख आहे, जसे की सुखसोयीच्या गरजांत धुलाई यंत्राचा समावेश आहे.
५) विनामूल्य वस्तू : उपयोगिता मूल्य :: आर्थिक वस्तू : _____
उत्तर: विनिमय मूल्य
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात विनामूल्य वस्तूंना (उदा. सूर्यप्रकाश) उपयोगिता मूल्य असते, तर आर्थिक वस्तूंना (उदा. टीव्ही) विनिमय मूल्य (बाजारातील किंमत) असते.
प्र. ३. खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून स्पष्ट करा.
१) वडिलांनी मला दुचाकी गाडी विकत घेऊन दिली. त्यामुळे माझी रोजच्या प्रवासाची गरज भागते.
संकल्पना: गरजा आणि उपयोगिता
स्पष्टीकरण: हे उदाहरण मानवी गरज (रोजचा प्रवास) आणि ती पूर्ण करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या वस्तूची उपयोगिता (दुचाकी गाडी) दर्शवते. दस्तऐवजात गरजा म्हणजे समाधानाच्या अभावाची जाणीव आणि उपयोगिता म्हणजे गरज भागवण्याची क्षमता असे नमूद आहे.
२) रमेशच्या कुटुंबाच्या वार्षिक उत्पन्नाचा अभ्यास.
संकल्पना: वैयक्तिक उत्पन्न
स्पष्टीकरण: हे उदाहरण वैयक्तिक उत्पन्नाशी संबंधित आहे, जे व्यक्तीला सर्व स्त्रोतांकडून मिळणारे मोबदले दर्शवते. दस्तऐवजात वैयक्तिक उत्पन्नाची व्याख्या स्पष्ट केली आहे.
३) आर्थिक वर्ष २०१८-१९ नुसार देशाच्या उत्पादनात वस्तू व सेवांमध्ये २० टक्के वृद्धी झाली.
संकल्पना: आर्थिक वृद्धी
स्पष्टीकरण: हे उदाहरण आर्थिक वृद्धी दर्शवते, जी देशाच्या वास्तव उत्पन्नात दीर्घकाळात होणारी संख्यात्मक वाढ आहे. दस्तऐवजात याचा उल्लेख स्थूल अर्थशास्त्राच्या संकल्पनेत आहे.
४) करुणाची आई तिच्या पगारातून दरमहा ₹ १००० वाचवते.
संकल्पना: बचत
स्पष्टीकरण: बचत म्हणजे उत्पन्नाचा तो भाग जो सध्याच्या उपभोगावर खर्च न करता भविष्यासाठी राखून ठेवला जातो. हे उदाहरण दस्तऐवजातील बचतीच्या संकल्पनेशी जुळते.
५) रामच्या वडिलांनी त्यांना मिळालेला प्रॉव्हीडंट फंड किराणामालाचे दुकान थाटण्यासाठी वापरला.
संकल्पना: गुंतवणूक
स्पष्टीकरण: बचतीतून भांडवलाची निर्मिती करून ती उत्पादन प्रक्रियेसाठी वापरणे म्हणजे गुंतवणूक. हे उदाहरण दस्तऐवजातील गुंतवणुकीच्या संकल्पनेशी संबंधित आहे.
प्र.४. खालील प्रश्नांची उत्‍तरे लिहा :
१) संपत्तीची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
उत्तर: संपत्तीची चार प्रमुख वैशिष्ट्ये दस्तऐवजात नमूद आहेत:
i) उपयोगिता: संपत्तीमध्ये मानवी गरजा पूर्ण करण्याची क्षमता असते. उदा. फर्निचर, फ्रिज.
ii) दुर्मिळता: मागणीच्या तुलनेत पुरवठा कमी असल्यास ती संपत्ती मानली जाते. उदा. आर्थिक वस्तू.
iii) विनिमयता: संपत्ती एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे हस्तांतरित करता येते. उदा. वाहने, दागिने.
iv) मनुष्यबाह्यता: संपत्ती ही मानवी शरीराबाहेरील असते आणि हस्तांतरित करण्यायोग्य असते. उदा. पिशवी, खुर्ची.
२) मानवी गरजांची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
उत्तर: दस्तऐवजात मानवी गरजांची खालील वैशिष्ट्ये नमूद आहेत:
i) अमर्यादित गरजा: गरजा कधीही संपत नाहीत, एक पूर्ण होताच दुसरी निर्माण होते.
ii) पुनरुद्भवी: काही गरजा पुन्हा पुन्हा निर्माण होतात. उदा. भूक.
iii) वयानुसार बदल: गरजा वयानुसार बदलतात. उदा. लहान मुलांच्या आणि प्रौढांच्या गरजा वेगळ्या.
iv) लिंगभेदानुसार बदल: स्त्री-पुरुषांच्या गरजा वेगळ्या असतात.
v) पसंतीक्रमानुसार बदल: व्यक्तीच्या आवडीनिवडीनुसार गरजा बदलतात.
vi) हवामानानुसार बदल: हवामानानुसार गरजा बदलतात. उदा. थंडीत उबदार कपडे.
vii) संस्कृतीनुसार बदल: संस्कृतीचा प्रभाव गरजांवर पडतो. उदा. आहार, वेशभूषा.
प्र. ५. खालील विधानाशी सहमत/असहमत आहात काय? सकारण स्पष्ट करा :
१) सर्वच गरजा एकाच वेळी पूर्ण होत असतात.
उत्तर: असहमत
कारण: दस्तऐवजात नमूद आहे की गरजा अमर्याद असतात आणि एक पूर्ण होताच दुसरी निर्माण होते. तसेच साधने मर्यादित असल्याने सर्व गरजा एकाच वेळी पूर्ण होऊ शकत नाहीत.
२) मानवी गरजा ह्या हवामान व पसंतीक्रमानुसार बदलत असतात.
उत्तर: सहमत
कारण: दस्तऐवजात स्पष्ट केले आहे की गरजा हवामानानुसार (उदा. ॠतुमानानुसार) आणि पसंतीक्रमानुसार (उदा. आवडीनिवडी) बदलतात.
३) उपयोगिता मूल्य व विनिमय मूल्य दोन्ही एकच आहेत.
उत्तर: असहमत
कारण: दस्तऐवजात हिरे-पाणी विरोधाभासातून स्पष्ट होते की उपयोगिता मूल्य (उपयुक्तता) आणि विनिमय मूल्य (बाजारातील किंमत) वेगळे आहेत. उदा. पाण्याचे उपयोगिता मूल्य जास्त पण विनिमय मूल्य कमी, तर हिऱ्याचे उपयोगिता मूल्य कमी पण विनिमय मूल्य जास्त.
प्र.६. सविस्तर उत्‍तरे लिहा :
१) स्थूल अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना स्पष्ट करा.
उत्तर: स्थूल अर्थशास्त्र हे अर्थव्यवस्थेच्या एकूण घटकांचा अभ्यास करते. त्याच्या मूलभूत संकल्पना दस्तऐवजात खालीलप्रमाणे नमूद आहेत:
i) राष्ट्रीय उत्पन्न: देशाच्या आर्थिक वर्षात उत्पादित अंतिम वस्तू आणि सेवांची बाजारभावानुसार गणना म्हणजे राष्ट्रीय उत्पन्न. यात दुहेरी मोजदाद टाळली जाते. उदा. देशाचे एकूण उत्पन्न.
ii) बचत: उत्पन्नाचा तो भाग जो सध्याच्या उपभोगावर खर्च न करता भविष्यासाठी राखला जातो, त्याला बचत म्हणतात. उदा. पगारातून राखून ठेवलेली रक्कम.
iii) गुंतवणूक: बचतीतून भांडवलाची निर्मिती करून ती उत्पादन प्रक्रियेसाठी वापरणे म्हणजे गुंतवणूक. उदा. यंत्रसामग्री खरेदी.
iv) व्यापार चक्र: अर्थव्यवस्थेतील आर्थिक चढ-उतारांमुळे निर्माण होणारे बदल म्हणजे व्यापार चक्र. यात तेजी (किंमत पातळीत वाढ) आणि मंदी (किंमत पातळीत घट) यांचा समावेश होतो.
v) आर्थिक वृद्धी: देशाच्या वास्तव उत्पन्नात दीर्घकाळात होणारी संख्यात्मक वाढ म्हणजे आर्थिक वृद्धी. ही संकल्पना संकुचित आणि संख्यात्मक आहे.
vi) आर्थिक विकास: आर्थिक वृद्धी सोबतच मानवी कल्याणासाठी आवश्यक घटकांत (उदा. शिक्षण, आरोग्य) गुणात्मक बदल घडवणे म्हणजे आर्थिक विकास. ही संकल्पना व्यापक आणि गुणात्मक आहे.
Leave a Reply