Question Answers Chapter 4 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra Maharashtra Board Marathi Medium

महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था

प्र. १. अर्थशास्‍त्रीय पारिभाषिक शब्‍द सांगा :

१) परकीय/विदेशी कंपन्यांनी आपल्‍या देशात केलेली गुंतवणूक

उत्तर – प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणूक (FDI)

२) लघु, मध्यम आणि सूक्ष्म उद्योजकांसाठी सुरू करण्यात आलेला विकास कार्यक्रम.

उत्तर – महाराष्ट्र राज्य औद्योगिक समूह विकास कार्यक्रम (MSICDP)

३) आर्थिक विकासासाठी वस्‍तू व सेवांचे उत्‍पादन व विभाजन सुलभ करणे.

उत्तर – आर्थिक पायाभूत सुविधा

४) स्‍वयंसाहाय्यतेचे मूल्‍य प्रोत्‍साहित करणे, लोकशाही, समता आणि एकता जपणे.

उत्तर – सहकार चळवळ

प्र.२. विसंगत शब्‍द ओळखा :

१) शेतकऱ्यांचा कर्जबाजारीपणा, कोरडवाहू जमीन, भांडवलाची कमतरता, अभियांत्रिकी.

उत्तर – अभियांत्रिकी (कारण इतर शब्द शेती क्षेत्राशी संबंधित आहेत, तर अभियांत्रिकी उद्योग क्षेत्राशी संबंधित आहे.)

२) पर्यटन, बँकिंग, वाहन उत्पादन, विमा.

उत्तर – वाहन उत्पादन (कारण इतर शब्द सेवा क्षेत्राशी संबंधित आहेत, तर वाहन उत्पादन हे उद्योग क्षेत्राशी संबंधित आहे.)

३) पुणे, हैद्राबाद, नाशिक, नागपूर.

उत्तर – हैद्राबाद (कारण इतर शहरे महाराष्ट्रात आहेत, तर हैद्राबाद हे तेलंगणामध्ये आहे.)

४) महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळ (MTDC), महाराष्ट्र उद्योग व्यापार व गुंतवणूक सुलभ केंद्र (MAITRI), विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ), महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ (MIDC).

उत्तर – विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) (कारण इतर सर्व संस्था महाराष्ट्र सरकारच्या विशिष्ट योजना आहेत, तर SEZ ही संकल्पना आहे.)

५) प्राथमिक शिक्षण, आतिथ्य सेवा, उच्च शिक्षण, कौशल्यधिष्ठित शिक्षण.

उत्तर – आतिथ्य सेवा (कारण इतर शब्द शिक्षण क्षेत्राशी संबंधित आहेत, तर आतिथ्य सेवा ही सेवा क्षेत्राशी संबंधित आहे.)

प्र.३. खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्‍पना ओळखून ती स्‍पष्‍ट करा :

१) यंत्रमानव तंत्रातील संशोधनासाठी जपानने भारतात एक हजार कोटी रुपयांची गुंतवणूक केली आहे.

उत्तर –

• संकल्पना: प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणूक (FDI)
• स्पष्टीकरण: परदेशी कंपन्या किंवा सरकार जेव्हा भारतात गुंतवणूक करते, तेव्हा त्याला प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणूक म्हणतात. येथे जपानने यंत्रमानव तंत्रज्ञान संशोधनासाठी भारतात गुंतवणूक केली आहे, ज्यामुळे तंत्रज्ञान विकास आणि रोजगार निर्मितीला चालना मिळेल.

२) प्राजक्ता व तिचे कुटुंब दिवाळीच्या सुट्टीत आठ दिवस समुद्र किनारी फिरण्यासाठी गेले.

उत्तर –

• संकल्पना: पर्यटन
• स्पष्टीकरण: पर्यटन म्हणजे व्यक्ती किंवा कुटुंब विश्रांती, आनंद किंवा सांस्कृतिक अनुभवासाठी दुसऱ्या ठिकाणी भेट देतात. येथे प्राजक्ता आणि तिचे कुटुंब समुद्र किनाऱ्यावर फिरण्यासाठी गेले, जे पर्यटनाचे उदाहरण आहे.

३) लातूरचा प्रविण मुंबई येथे चित्रपटसृष्टीत तंत्रज्ञ म्हणून काम करतो.

उत्तर –

• संकल्पना: मनोरंजन उद्योग
• स्पष्टीकरण: मनोरंजन उद्योगात चित्रपट निर्मिती, तंत्रज्ञान आणि संबंधित सेवा यांचा समावेश होतो. प्रविण मुंबईतील चित्रपटसृष्टीत तंत्रज्ञ म्हणून काम करतो, जे महाराष्ट्रातील बॉलिवूड उद्योगाचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे.

४) चंद्रपूरची राणीगोंद ही मुंबई-गोवा जहाजावर (क्रुझशीप) जहाजसुंदरी म्हणून काम करते.

उत्तर –

• संकल्पना: आतिथ्य सेवा
• स्पष्टीकरण: आतिथ्य सेवा म्हणजे पर्यटकांना वाहतूक, निवास आणि मनोरंजन सुविधा पुरवणे. राणीगोंद क्रुझशीपवर जहाजसुंदरी म्हणून काम करते, जे आतिथ्य सेवेचा भाग आहे आणि पर्यटनाला पूरक आहे.

प्र.४. फरक स्‍पष्‍ट करा :

१) आर्थिक पाय‍ाभूत सुविधा आणि सामाजिक पायाभूत सुविधा.

उत्तर –

• आर्थिक पायाभूत सुविधा: यात ऊर्जा, वाहतूक, संदेशवहन यांसारख्या सुविधांचा समावेश होतो, ज्या वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन व वितरण सुलभ करतात. उदा. वीजनिर्मिती, रस्ते विकास.
• सामाजिक पायाभूत सुविधा: यात शिक्षण, आरोग्य, गृहनिर्माण यांसारख्या सुविधांचा समावेश होतो, ज्या मानवी जीवनाचा दर्जा सुधारतात. उदा. शाळा, रुग्णालये.

२) शेती क्षेत्र आणि सेवा क्षेत्र.

उत्तर –

• शेती क्षेत्र: यात शेती आणि संलग्न व्यवसायांचा समावेश होतो, जसे की पिकांचे उत्पादन, दुग्धव्यवसाय. हे प्राथमिक क्षेत्र आहे.
• सेवा क्षेत्र: यात विमा, पर्यटन, शिक्षण यांसारख्या सेवांचा समावेश होतो. हे तृतीय क्षेत्र आहे आणि रोजगार निर्मितीत मोठा वाटा आहे.

३) पर्यटन आणि आतिथ्‍य सेवा.

उत्तर –

• पर्यटन: पर्यटकांचा फिरण्याचा अनुभव, जसे की ऐतिहासिक स्थळांना भेट देणे.
• आतिथ्य सेवा: पर्यटकांना सुविधा पुरवणे, जसे की हॉटेल्स, वाहतूक, जेवण व्यवस्था.

४) शिक्षण आणि आरोग्‍य सेवा

उत्तर –

• शिक्षण: ज्ञान आणि कौशल्य विकासाशी संबंधित, जसे की शाळा, विद्यापीठे.
• आरोग्य सेवा: शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याशी संबंधित, जसे की रुग्णालये, प्राथमिक आरोग्य केंद्रे.

प्र. ५. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा :

१) महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीची भूमिका स्पष्ट करा.

उत्तर – महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीने ग्रामीण भागाच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. स्वयंसहाय्यता, लोकशाही, समता आणि एकता ही तिची प्रमुख तत्त्वे आहेत. सुरुवातीला ती कृषी क्षेत्रातील पतपुरवठ्यापुरती मर्यादित होती, परंतु नंतर तिचा विस्तार कृषी प्रक्रिया, विपणन, साखर कारखाने, दूध उत्पादन, कापड उद्योग आणि गृहनिर्माण यांसारख्या क्षेत्रांत झाला. ३१ मार्च २०१७ नुसार राज्यात १.९५ लाख सहकारी संस्था आणि ५.२५ लाख सभासद आहेत, जे या चळवळीचे महत्त्व दर्शवतात.

२) महाराष्‍ट्रातील कृषीक्षेत्राच्या विकासासाठी महाराष्ट्र सरकारने केलेल्या उपाययोजना स्पष्ट करा.

उत्तर – महाराष्ट्र सरकारने कृषी क्षेत्राच्या विकासासाठी खालील उपाययोजना केल्या आहेत:
१) वाजवी दरात दर्जेदार बी-बियाणांचे वितरण.
२) खते आणि कीटकनाशकांच्या वितरण केंद्रांची वाढ.
३) जलसिंचन सुविधांचा विकास.
४) शेती पंपांचे विद्युतीकरण आणि मागणीनुसार वीजपुरवठा.
५) आवश्यकतेनुसार पतपुरवठा.
६) कृषी उत्पन्न बाजार समिती (APMC), निर्यात क्षेत्रे आणि प्रशिक्षण केंद्रांची स्थापना.
७) प्रसारमाध्यमांद्वारे शेतकऱ्यांना माहिती देऊन शेतीला नफादायक व्यवसाय बनवणे.

३) महाराष्ट्राच्या उद्योग क्षेत्रातील समस्या स्पष्ट करा.

उत्तर – महाराष्ट्राच्या उद्योग क्षेत्रातील प्रमुख समस्या खालीलप्रमाणे आहेत:
१) शासकीय दफ्तर दिरंगाई.
२) कौशल्य विकासाच्या संधींची कमतरता.
३) सुधारित तंत्रज्ञानाचा अभाव.
४) पायाभूत सुविधांचा अभाव.
५) नवीन उद्योजकांना प्रोत्साहनांचा अभाव.
६) विकास कार्यक्रमांचा अभाव.
७) प्रादेशिक असमतोल.

४) महाराष्ट्रातील सामाजिक पायाभूत सुविधांमधील विकासासाठी महाराष् शासनाने केलेल्या उपाययोजना स्पष्ट करा.

उत्तर – महाराष्ट्र सरकारने सामाजिक पायाभूत सुविधांच्या विकासासाठी खालील उपाययोजना केल्या आहेत:

• शिक्षण: सर्व शिक्षा अभियानांतर्गत ६ ते १४ वयोगटातील मुलांना मोफत शिक्षण, मुलींसाठी सायकल वाटप, आदिवासींसाठी आश्रम शाळा, प्रौढ साक्षरता अभियान.
• आरोग्य: प्राथमिक आणि सार्वजनिक आरोग्य केंद्रांची स्थापना, राष्ट्रीय ग्रामीण आणि शहरी आरोग्य अभियानांतर्गत सुधारणा, सुरक्षित पेयजल आणि स्वच्छता सुविधा.
• गृहनिर्माण आणि पाणीपुरवठा: सामाजिक विकासाला चालना देण्यासाठी या क्षेत्रांत सुधारणा.

प्र. ६. खालील उतारा वाचून काळजीपूर्वक खालील प्रश्नांची उत्‍तरे लिहा :

आधुनिक युगाची कास धरत देशातील ग्रामीण भाग हायस्‍पीड ब्रॉडबँड इंटरनेट सेवेच्या माध्यमातून जोडण्यासाठी केंद्र शासनाने ‘भारतनेट’ हा महत्‍त्‍वाकांक्षी कार्यक्रम हाती घेतला आहे. देशातील एक लाखाहून अधिक ग्रामपंचायती ‘भारतनेट’ च्या पहिल्‍या टप्प्यात हायस्‍पीड ब्रॉडबँडव्दारे जोडण्यात आल्‍या आहेत. ग्रामपंचायतींना हायस्‍पीड ब्रॉडबँडव्दारे जोडण्याच्या कामात महाराष्‍ट्र उत्‍कृष्‍ट राज्‍य ठरले आहे. १२ हजार ३७८ ग्रामपंचायतीमध्ये इंटरनेट सेवा उपलब्‍ध झाली आहे. महाराष्‍ट्राबरोबर उत्‍तरप्रदेश (पूर्व), मध्य प्रदेश, छत्‍तीसगड, राजस्‍थान आणि झारखंड ही राज्‍येसुध्दा भारत नेटच्या पहिल्‍या टप्प्यात उत्‍कृष्‍ट ठरली आहेत.

१) केंद्र शासनाने ‘भारतनेट’ हा कार्यक्रम का हाती घेतला?

उत्तर – केंद्र शासनाने ‘भारतनेट’ हा कार्यक्रम देशातील ग्रामीण भागाला हायस्पीड ब्रॉडबँड इंटरनेट सेवेद्वारे जोडण्यासाठी आणि आधुनिक युगाशी जोडण्यासाठी हाती घेतला.

२) देशातील किती ग्रामपंचायतीमध्ये इंटरनेट सेवा उपलब्‍ध झाली आहे?

उत्तर – देशातील एक लाखाहून अधिक ग्रामपंचायतींमध्ये इंटरनेट सेवा उपलब्ध झाली आहे.

३) महाराष्‍ट्राशिवाय इतर कोणती राज्‍येभारतनेट मध्ये उत्‍कृष्‍ट ठरली आहेत?

उत्तर – उत्तरप्रदेश (पूर्व), मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, राजस्थान आणि झारखंड ही राज्ये भारतनेटच्या पहिल्या टप्प्यात उत्कृष्ट ठरली आहेत.

४) ‘इंटरनेटमुळे जग जवळ आले आहे’ याबद्दल तुमचे मत सांगा.

उत्तर – इंटरनेटमुळे जग खरोखरच जवळ आले आहे. यामुळे माहितीचा प्रसार जलद होतो, संवाद सुलभ झाला आहे आणि ग्रामीण भागातील लोकांना जागतिक स्तरावरील संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. उदाहरणार्थ, भारतनेटमुळे ग्रामपंचायतींना जोडून शिक्षण, आरोग्य आणि व्यवसायाच्या संधी वाढल्या आहेत. तथापि, डिजिटल दरी आणि गोपनीयतेच्या समस्या यांचाही विचार करावा लागेल.