भारतातील ग्रामीण विकास
प्र.१. खालील विधाने पूर्ण करा :
१) ग्रामीण पतपुरवठा महत्त्वपूर्ण मानला जातो, कारण …..
अ) ग्रामीण भागातील उत्पन्न वाढण्यास मदत होते.
ब) बचतीचा अभाव असून शेती व इतर आर्थिक कार्यासाठी पुरेसा वित्तपुरवठा नसतो.
क) यामुळे ग्रामीण भागाचा सर्वांगीण विकास होतो.
ड) ग्रामीण भागातील असमानता कमी होते.
उत्तर – सर्व पर्याय योग्य आहेत:
अ) ग्रामीण भागातील उत्पन्न वाढण्यास मदत होते.
ब) बचतीचा अभाव असून शेती व इतर आर्थिक कार्यासाठी पुरेसा वित्तपुरवठा नसतो.
क) यामुळे ग्रामीण भागाचा सर्वांगीण विकास होतो.
ड) ग्रामीण भागातील असमानता कमी होते.
विवरण: दस्तऐवजात ग्रामीण पतपुरवठ्याचे महत्त्व सांगताना हे सर्व मुद्दे स्पष्ट केले आहेत. पतपुरवठा उत्पन्नवाढ, शेतीसाठी वित्तपुरवठा, सर्वांगीण विकास आणि असमानता कमी करण्यास मदत करतो.
२) उत्पादक कर्ज ही आर्थिकदृष्ट्या न्याय्य असतात, कारण …..
अ) ते शेती उत्पादनाशी संबंधित आहे.
ब) त्‍याचा वापर वैयक्‍तिक उपभोगासाठी केला जातो.
क) ते दारिद्र्य निर्मूलनास मदत करतात.
ड) ते जीवनमान दर्जा उंचावण्यास मदत करतात.
उत्तर – अ) ते शेती उत्पादनाशी संबंधित आहे.
विवरण: दस्तऐवजात उत्पादक कर्ज हे शेतीतील उत्पादनाशी (उदा. ट्रॅक्टर, बियाणे खरेदी) संबंधित असल्याचे सांगितले आहे, म्हणून ते आर्थिकदृष्ट्या न्याय्य ठरते.
३) छोटे शेतकरी बँकांकडून देण्यात येणाऱ्या कर्जासाठी अपात्र ठरतात, कारण …..
अ) सावकारांची उपस्थिती
ब) ग्रामीण भागात बँकांच्या शाखा नसणे.
क) उच्च व्यवहार खर्च/प्रक्रिया खर्च जास्त
ड) मोठ्या शेतकऱ्यांना प्राधान्य
उत्तर – क) उच्च व्यवहार खर्च/प्रक्रिया खर्च जास्त
विवरण: दस्तऐवजात सूक्ष्म वित्तपुरवठा संस्थांच्या संदर्भात कर्ज प्रक्रिया खर्च जास्त असल्याने छोट्या शेतकऱ्यांना कर्जाचा लाभ घेता येत नाही, असे नमूद आहे.
४) सामाजिकदृष्‍ट्या वंचित घटकांचे हक्क सुरक्षितपणे संरक्षित केले जाऊ शकतात कारण …..
अ) महिला सक्षमीकरण
ब) कायदा आणि सुव्यवस्थेची अंमलबजावणी
क)पायाभूत सुविधांच्या सुधारणा
ड) जीवनमान दर्जा उंचावणे.
उत्तर – ब) कायदा आणि सुव्यवस्थेची अंमलबजावणी
विवरण: दस्तऐवजात ग्रामीण विकासामुळे कायदा आणि सुव्यवस्थेची अंमलबजावणी होऊन वंचित गटांचे हक्क संरक्षित होतात, असे स्पष्ट केले आहे.
५) ग्रामीण लोकांचा जीवनमान दर्जा सुधारला जाऊ शकतो, कारण …..
अ)स्वच्छ पिण्याचे पाणी, आरोग्य आणि स्वच्छता इत्यादी सुविधा पुरविणे/देणे.
ब) भू-सुधारणा कायद्यांची प्रभावी अंमलबजावणी
क) अनुदाने उपलब्ध करून देणे.
ड) ग्रामीण असमानता कमी करणे.
उत्तर – अ) स्वच्छ पिण्याचे पाणी, आरोग्य आणि स्वच्छता इत्यादी सुविधा पुरविणे/देणे.
विवरण: दस्तऐवजात सार्वजनिक आरोग्य, स्वच्छता आणि शुद्ध पाणीपुरवठ्यामुळे जीवनमान सुधारते, असे नमूद आहे.
प्र.३. विधान आणि तर्क प्रश्न –
१) विधान ‘अ’ : ‘‘ भारतीय अर्थव्यवस्था ही प्रामुख्याने ग्रामीण अर्थव्यवस्था आहे.’’
तर्क विधान ‘ब’ : २०११ च्या जनगणनेनुसार देशातील ग्रामीण लोकसंख्या जवळपास ८३.२५ कोटी (एकूण
लोकसंख्येतील ६८.८%) इतकी आहे.
पर्याय : १) विधान ‘अ’ सत्य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ सत्य आहे.
३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्पष्टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर – ३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्पष्टीकरण आहे.
विवरण: दस्तऐवजात भारतीय अर्थव्यवस्था ग्रामीण आहे आणि २०११ च्या जनगणनेनुसार ६८.८% लोकसंख्या ग्रामीण आहे, हे सांगितले आहे. ‘ब’ हे ‘अ’ चे स्पष्टीकरण आहे.
२) विधान ‘अ’ : सामाजिक व आर्थिक बदलास साक्षरता हे अत्‍यंत महत्‍त्‍वाचे साधन आहे.
तर्क विधान ‘ब’ : महिला सक्षमीकरण हे लिंग भेदभाव कमी करण्यास मदत करते.
पर्यया : १) विधान ‘अ’ सत्य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ सत्य आहे.
३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्पष्टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर – ४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.
विवरण: दोन्ही विधाने सत्य आहेत, पण साक्षरतेचे महत्त्व आणि महिला सक्षमीकरण यांचा थेट संबंध नाही.
३) विधान ‘अ’ : कृषी पतपुरवठ्याचा वापर अनुत्पादक कार्यासाठी केला जातो.
तर्क विधान ‘ब’ : शेतीमधील वाढीसाठी कृषी क्षेत्राला दिला जाणारा पतपुरवठा हा अत्‍यंत महत्‍त्‍वाचा आहे.
पर्यया : १) विधान ‘अ’ सत्य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ सत्य आहे.
३) दोन्ही विधान (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्पष्टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर – ४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.
विवरण: दस्तऐवजात अनुत्पादक कर्जाचा उल्लेख आहे (उदा. लग्नासाठी), तसेच पतपुरवठ्याचे शेतीवाढीतील महत्त्वही सांगितले आहे. पण ‘ब’ हे ‘अ’ चे स्पष्टीकरण नाही.
४) विधान ‘अ’ : भारतातील ग्रामीण पतपुरवठ्यामध्ये, बिगर संस्थात्मक वित्त हा एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे.
तर्क विधान ‘ब’ : असुरक्षित उत्‍पादनामुळे लहान शेतकऱ्यास बँका पतपुरवठा करण्यास असक्षम आहेत.
पर्यया : १) विधान ‘अ’ सत्य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्क विधान ‘ब’ सत्य आहे.
३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्पष्टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर – ४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.
विवरण: बिगर संस्थात्मक वित्त ४०% आहे, हे सत्य आहे. ‘ब’ मध्ये बँकांची असमर्थता सांगितली आहे, पण ती ‘अ’ चे स्पष्टीकरण नाही.
प्र.४. खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून स्पष्ट करा.
१) कुसुमताईंनी त्‍यांचा व्यवसाय ग्रामीण भागामध्ये सुरू केला. त्यामुळे तेथील लोकांना रोजगार मिळून त्‍यांच्या राहणीमानात सुधारणा झाली.
उत्तर –
- संकल्पना: ग्रामीण उद्योग आणि रोजगार निर्मिती
- स्पष्टीकरण: ग्रामीण उद्योग (उदा. लघुउद्योग) सुरू झाल्याने रोजगार वाढतो आणि जीवनमान सुधारते, जे ग्रामीण विकासाचा भाग आहे.
२) रावजींनी कर्ज घेऊन ट्रॅक्टर खरेदी केला.
उत्तर –
- संकल्पना: दीर्घकालीन उत्पादक कर्ज
- स्पष्टीकरण: ट्रॅक्टर खरेदीसाठी घेतलेले कर्ज हे शेती उत्पादनाशी संबंधित दीर्घकालीन (५ वर्षांपेक्षा जास्त) कर्ज आहे.
३) उच्च प्रतीची बि-बियाणे खरेदी करण्यासाठी बँक लहान/ छोट्या शेतकऱ्यांना अनुदान पुरविते.
उत्तर –
- संकल्पना: अल्पकालीन उत्पादक कर्ज/अनुदान
- स्पष्टीकरण: बियाणे खरेदीसाठी अल्पकालीन (२ वर्षांपर्यंत) कर्ज किंवा अनुदान दिले जाते, जे उत्पादनाशी संबंधित आहे.
४) दामाजींनी यावेळी सावकाराकडून कर्ज घेण्याऐवजी गावातील पतसंस्‍थेकडून कर्ज घेतले.
उत्तर –
- संकल्पना: संस्थात्मक पतपुरवठा
- स्पष्टीकरण: पतसंस्था ही संस्थात्मक मार्ग आहे, जिथे सावकारांपेक्षा कमी व्याजदराने कर्ज मिळते.
५) रामरावजींनी शेतीमध्येसिंचन व्यवस्‍थेच्या उद्देशाने बँकेच्या अटी व नियमानुसार दहा वर्षासाठी कर्ज घेतले.
उत्तर –
- संकल्पना: दीर्घकालीन उत्पादक कर्ज
- स्पष्टीकरण: सिंचनासाठी घेतलेले १० वर्षांचे कर्ज हे दीर्घकालीन आणि शेती उत्पादनाशी संबंधित आहे.
प्र. ५. खालील उतारा काळजीपूर्वक वाचून त्‍यावरील प्रश्नांची उत्‍तरे लिहा :
ग्रामीण विकास हा प्रशासनाचा एक वंचित भाग आहे. महात्मा गांधी यांच्या मते भारत हा खेड्यांचा देश आहे. खेड्यांचा विकास झाल्याशिवाय देशाचा विकास साध्य करणे अशक्य आहे. विकासाच्या धोरणांचे एकत्रीकरण करण्यासाठी सर्व गरजांचे नियोजन करणे आवश्यक आहे. तळागाळातील लोकांच्या विकासासाठी प्रभावी प्रशासनाद्वारे ग्राम पातळीवर हे शक्य आहे. पंचायती राज्यव्यवस्थेच्या माध्यमातून राष्ट्रीय व राज्य सरकारांच्या विक्रेंदीकरणाच्या दिशेने पाऊल टाकण्यासाठी ‘आदर्श गाव’ या संकल्पनेचा संपूर्ण भारतातील यशस्वी यशोगाथांच्या माध्यमातून अभ्यास करणे गरजेचे आहे.
शिक्षणातील विषमता कमी करण्यासाठी आणि साक्षरतेच्या प्रमाणात वाढ करण्यासाठी भारताची वाटचाल योग्य दिशेने सुरू असली तरी अजून बरेच काही करणे आवश्यकता आहे. पूर्वीपासून वंचित असलेल्या भारतीय नागरीकांना निर्णय प्रक्रियेत सहभागी करून घेण्याची स्वयंशासन हमी घेते.
१) महात्मा गांधीचे विचार थोडक्यात सांगा.
उत्तर – महात्मा गांधी यांच्या मते, भारत हा खेड्यांचा देश आहे आणि खेड्यांचा विकास झाल्याशिवाय देशाचा विकास होऊ शकत नाही.
२) ग्रामीण विकासाबाबत शासनाच्या भूमिकेवर प्रकाश टाका.
उत्तर – शासन ग्रामीण विकासाला प्राधान्य देते. प्रभावी प्रशासनाद्वारे तळागाळातील लोकांचा विकास, पंचायती राज्यव्यवस्थेद्वारे विकेंद्रित शासन आणि शिक्षणातील विषमता कमी करणे ही शासनाची भूमिका आहे.
३) ग्रामीण विकास साधण्यासाठी कोणत्‍या उपाययोजना सुचवल्‍या आहेत?
उत्तर – विकास धोरणांचे एकत्रीकरण, प्रभावी प्रशासन, पंचायती राज्यव्यवस्था, ‘आदर्श गाव’ संकल्पनेचा अभ्यास, शिक्षणातील विषमता कमी करणे आणि स्वयंशासनाद्वारे लोकांचा निर्णय प्रक्रियेत सहभाग.
४) गावाचा उत्कृष्ट नमुना तुमच्या शब्‍दांत मांडा.
उत्तर – गावाचा उत्कृष्ट नमुना म्हणजे असे गाव जिथे स्वच्छ पाणी, आरोग्य, शिक्षण, रोजगार, पायाभूत सुविधा आणि स्वयंशासन उपलब्ध आहे. लोकांचा सहभाग, महिलांचे सक्षमीकरण आणि कायदा-सुव्यवस्था यामुळे गाव स्वावलंबी आणि समृद्ध बनते.
Leave a Reply