Notes Chapter 4 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

हवामान प्रदेश

प्रस्तावना

हवामान प्रदेश हे भौगोलिक शास्त्रातील एक महत्त्वाचा विषय आहे. पृथ्वीवर विविध हवामान प्रदेश आढळतात, जे मानवी जीवन, वनस्पती, प्राणी, अन्न, पेहराव आणि घरे यांच्यावर परिणाम करतात. हवामान हे वातावरणाशी संबंधित असून, त्या ठिकाणी हवेच्या दीर्घकालीन अभ्यासावर (सुमारे ३० वर्षे) आधारित आहे. हवामान प्रदेशांचे वर्गीकरण अक्षवृत्तीय स्थान, वारे, उंची, समुद्रसान्निध्य यांसारख्या घटकांवर अवलंबून आहे.

हवामान प्रदेशांचे महत्त्व

• मानवी जीवनावर प्रभाव: त्वचेचा रंग, अन्न, पेहराव, घरे आणि व्यवसाय हे हवामानावर अवलंबून आहेत.
• वनस्पती आणि प्राणी: विशिष्ट हवामान प्रदेशातच विशिष्ट वनस्पती आणि प्राणी आढळतात (उदा. विषुववृत्तीय वर्षावनांत सदाहरित वने).
• भौगोलिक विविधता: फळे, माती आणि भूआच्छादन हे हवामानानुसार बदलते.

पृथ्वीचे पाच आवरणे

1. वातावरण: हवा आणि हवामानाशी संबंधित.
2. शिलावरण: खनिजे आणि माती.
3. जलावरण: पाण्याचे स्रोत.
4. जीवावरण: वनस्पती आणि प्राणी.
5. चुंबकावरण: पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र.

हवामान हे वातावरणाशी निगडित असून, त्यावर अनेक घटकांचा प्रभाव पडतो.

हवामानावर परिणाम करणारे घटक

1. अक्षवृत्तीय स्थान: सूर्यकिरणांचा कोन ठरवतो (उदा. विषुववृत्तावर लंबरूप, ध्रुवांवर तिरपी).
2. उंची: उंची वाढल्यास तापमान कमी होते (उदा. हिमालय).
3. वारे: आर्द्र वारे पाऊस आणतात (उदा. मोसमी वारे).
4. समुद्रसान्निध्य: समुद्राजवळ सौम्य हवामान (उदा. पश्चिम युरोप).
5. भूआच्छादन: पर्वत, वाळवंट यांचा प्रभाव (उदा. हिमालयात प्रतिरोधक पर्जन्य).

हवामानाच्या अंगांचा प्रभाव न होणाऱ्या मानवी क्रियांची यादी

हवामानाचा थेट प्रभाव न होणाऱ्या काही मानवी क्रियांमध्ये खालीलप्रमाणे समावेश होतो:

• गाणे-बजावणे (सांस्कृतिक क्रिया).
• धार्मिक प्रार्थना.
• लिखाण आणि साहित्य निर्मिती.
• गणितीय गणना. (स्पष्टीकरण: हे क्रियां हवामानाशी थेट संबंधित नाहीत, परंतु अप्रत्यक्षपणे जीवनशैलीवर परिणाम होऊ शकतो.)

हवामान प्रदेशांचे वर्गीकरण

हवामान प्रदेशांचे वर्गीकरण अक्षांश आणि नैसर्गिक वैशिष्ट्यांवर आधारित आहे. हे नैसर्गिक प्रदेश म्हणून ओळखले जातात कारण ते भौगोलिक, भूगर्भशास्त्रीय आणि हवामानशास्त्रीय घटकांमुळे तयार होतात. प्रमुख हवामान प्रदेश खालीलप्रमाणे:

१. निम्न अक्षवृत्तीय प्रदेश

अ) विषुववृत्तीय वर्षावने

वैशिष्ट्य: वर्षभर 25-27° से. तापमान, >2500 मिमी पाऊस, सदाहरित वने.

कारण: सूर्यकिरणे लंबरूप पडतात, ITCZ मुळे अतिवृष्टी.

प्रश्नोत्तरे:

1. पाऊस न पडणारा महिना: जवळजवळ नाही (15-20 दिवस कोरडे).
2. सर्वाधिक तापमान: सर्व महिने समान (25-27° से.).
3. सर्वात कमी तापमान: क्वचित 20° से. खाली.
4. प्रभावी घटक: ITCZ, आर्द्र वायू, कमी दाब.
5. निष्कर्ष: वर्षभर समान तापमान, रोज पाऊस (उदा. अमेझॉन).

भारतात: आढळत नाही, पण अंदमान-निकोबार जवळच.

ब) मोसमी हवामान प्रदेश

वैशिष्ट्य: स्पष्ट ऋतू, उन्हाळ्यात पाऊस, हिवाळा कोरडा, 1000-2500 मिमी पाऊस.

कारण: मोसमी वारे आणि ITCZ ची हालचाल.

प्रश्नोत्तरे:

1. जास्त पाऊस: जून-जुलै, कमी: डिसेंबर-फेब्रुवारी.
2. जास्त तापमान: मे, कमी: डिसेंबर.
3. पर्जन्याचे महिने: वेगळे (ITCZ मुळे).
4. प्रभावी घटक: मोसमी वारे, जमीन-समुद्र दाब.
5. फरक: वर्षावनापेक्षा ऋतू स्पष्ट.
6. निष्कर्ष: पाऊस ऋतूनिष्ठ (उदा. भारत).

भारतात: पश्चिम आणि पूर्व किनारा.

क) उष्ण कटिबंधीय गवताळ (सॅव्हाना)

वैशिष्ट्य: शुष्क आणि आर्द्र ऋतू, 1000-1500 मिमी पाऊस, उंच गवत.

कारण: ITCZ चा काही काळ प्रभाव, नंतर उच्च दाब.

प्रश्नोत्तरे:

1. पाऊस नसणारा महिना: नोव्हेंबर-मार्च.
2. सर्वाधिक तापमान: एप्रिल-मे.
3. सर्वात कमी: जुलै-ऑगस्ट.
4. पर्जन्य समान नाही (स्थानानुसार).
5. प्रभावी घटक: ITCZ, दाब पट्टे.
6. फरक: मोसमीपेक्षा शुष्क काळ जास्त.
7. निष्कर्ष: दुष्काळग्रस्त (उदा. पूर्व आफ्रिका).

पिके: गहू, मका.

ड) उष्णकटिबंधीय ओसाड (सहारा)

वैशिष्ट्य: <250 मिमी पाऊस, उच्च दैनिक तापमान कक्षा.

कारण: उपोष्ण उच्च दाब, शीत प्रवाह.

प्रश्नोत्तरे:

1. जास्त पाऊस: क्वचित, कमी: सर्वच महिने.
2. जास्त तापमान: मे-जून, कमी: डिसेंबर.
3. पर्जन्याचे महिने: समान नाही (स्थानानुसार).
4. प्रभावी घटक: उच्च दाब, वातविन्मुख दिशा.
5. फरक: सॅव्हानापेक्षा कोरडे.
6. निष्कर्ष: शुष्क आणि गरम (उदा. सहारा).

२. मध्य-अक्षवृत्तीय प्रदेश

अ) भूमध्यसागरीय हवामान

वैशिष्ट्य: हिवाळ्यात पाऊस, उन्हाळा कोरडा, सौम्य तापमान.

कारण: पश्चिमी वारे, कटिबंधीय उच्च दाब.

प्रश्नोत्तरे:

1. सर्वाधिक पाऊस: डिसेंबर-फेब्रुवारी.
2. सर्वात कमी तापमान: जानेवारी.
3. निष्कर्ष: सौम्य हिवाळा, कोरडा उन्हाळा.
4. पर्जन्य समान नाही (स्थानानुसार).
5. प्रभावी घटक: पश्चिमी वारे.
6. फरक: मोसमीपेक्षा हिवाळी पाऊस.

उदाहरण: स्पेन, इटली.

ब) चिनी आर्द्र उपोष्णकटिबंधीय

वैशिष्ट्य: उन्हाळ्यात पाऊस, हिवाळ्यात आर्द्रता, उष्ण वादळे.

कारण: चक्रीवादळे, आरोह पाऊस.

प्रश्नोत्तरे:

1. जास्त पाऊस: जून-ऑगस्ट, कमी: डिसेंबर.
2. जास्त तापमान: जुलै, कमी: जानेवारी.
3. पर्जन्याचे महिने: समान नाही (वादळांमुळे).
4. प्रभावी घटक: उष्णकटिबंधीय वादळे.
5. फरक: भूमध्यपेक्षा आर्द्र उन्हाळा.

कृषी: चावल.

क) समुद्री पश्चिम युरोपियन

वैशिष्ट्य: सौम्य हिवाळा, वर्षभर पाऊस.

कारण: उत्तर अटलांटिक प्रवाह.

प्रश्नोत्तरे:

1. सर्वात कमी तापमान: जानेवारी.
2. सर्वात कमी पाऊस: जून.
3. सर्वाधिक पर्जन्य: डिसेंबर.
4. पाऊस नसलेले महिने: जवळजवळ नाही.
5. निष्कर्ष: समशीतोष्ण, मासेमारीस अनुकूल.

३. उच्च अक्षवृत्तीय प्रदेश

अ) तैगा (उप-आर्क्टिक)

वैशिष्ट्य: थंड हिवाळा, शंकूच्या झाडे.

कारण: कमी सौर ऊर्जा, समुद्रापासून अंतर.

प्रश्नोत्तरे:

1. भिन्नता: तापमान -40° ते 20° से.
2. जास्त तापमान: जुलै, कमी: जानेवारी.
3. जास्त पाऊस: उन्हाळा, कमी: हिवाळा.
4. दक्षिण गोलार्धात नाही (जमीन कमी).

व्यवसाय: लाकूडतोड.

ब) टुंड्रा

वैशिष्ट्य: अत्यंत थंड, वनस्पतींचा अभाव.

कारण: तिरपी सूर्यकिरणे, समुद्रसान्निध्य.

प्रश्नोत्तरे:

1. कारण: उत्तर गोलार्धातील उच्च अक्षांश.
2. उबदार महिना: जुलै, थंड: जानेवारी.
3. तापमान कक्षा: 40° से. पर्यंत.
4. दिवसाची लांबी: तापमानावर प्रभाव नाही (बर्फवितळणे).

क) बर्फाच्छादित प्रदेश

वैशिष्ट्य: तापमान 0° से. खाली, बर्फाच्छादन.

कारण: कमी सौरताप, परावर्तन.

प्रश्नोत्तरे:

1. उबदार: जुलै, थंड: जानेवारी.
2. जास्त पाऊस: क्वचित, कमी: सर्वच महिने.
3. साम्य: थंडी आणि कमी पाऊस.

व्यवसाय: संशोधन.

ड) उच्च अक्षवृत्तीय/पर्वतीय

वैशिष्ट्य: उंचीनुसार थंडी, बदलते पर्जन्य.

कारण: उंची आणि पर्वत.

प्रश्नोत्तरे:

1. उबदार: जुलै, थंड: जानेवारी.
2. जास्त पाऊस: जून-ऑगस्ट.
3. साम्य: थंडी (टुंड्रा, बर्फाच्छादित).
4. फरक: उंचीमुळे तापमानात बदल.