जीवसंहती
प्रस्तावना
जीवसंहती (Biomes) ही पृथ्वीवरील विविध प्राणी आणि वनस्पतींच्या समुदायांचा एक प्रकार आहे, जे विशिष्ट हवामान आणि भौगोलिक परिस्थितींनुसार विकसित झालेले असतात. या अध्यायात अक्षांश, हवामान, माती, पर्जन्य, तापमान आणि सौर ऊर्जेच्या प्रभावामुळे निर्माण झालेल्या विविध जीवसंहतींचा अभ्यास केला जाईल. तसेच, जीवसंहती आणि परिसंस्थेतील फरक, तसेच मानवी जीवन आणि जैवविविधतेवर होणारा परिणाम यांचाही समावेश आहे.
१. जीवसंहतीची संकल्पना
परिभाषा: जीवसंहती म्हणजे एकाच प्रकारच्या हवामानात आढळणाऱ्या वनस्पती आणि प्राण्यांचा समूह, जे विशिष्ट भौगोलिक परिस्थितीत एकमेकांशी सहसंबंध ठेवतात.
वैशिष्ट्ये:
- अक्षांशानुसार बदलणारी वनस्पती आणि प्राणी.
- हवामान, पर्जन्य, तापमान, आर्द्रता आणि माती यांचा प्रभाव.
- एकाच जीवसंहतीत अनेक परिसंस्थांचा समावेश.
परिसंस्था (Ecosystem):
- जैविक घटक (वनस्पती, प्राणी, जीवाणू) आणि अजैविक घटक (माती, पाणी, सूर्यप्रकाश) यांच्यातील आंतरक्रिया.
- अन्नसाखळी आणि अन्नजाळेद्वारे ऊर्जेचा प्रवाह.
- उदाहरण: नदी परिसंस्था (विषुववृत्तीय किंवा समशीतोष्ण).
२. जीवसंहतीवर अक्षांशाचा प्रभाव
अक्षांशानुसार बदल:
- विषुववृत्तापासून (०°) ध्रुवांपर्यंत (९०°) वनस्पती आणि प्राण्यांमध्ये क्रमिक बदल.
- उष्ण कटिबंधीय (वर्षावन), समशीतोष्ण, आणि शीत कटिबंध (टुंड्रा) असे विभाग.
जैवविविधता:
- विषुववृत्तीय प्रदेशात (०°-१०°) सर्वाधिक जैवविविधता (उदा., ॲमेझॉन).
- ध्रुवीय प्रदेशात (६५°-९०°) जैवविविधता कमी (उदा., टुंड्रा).
भौगोलिक घटक:
- पर्जन्य, तापमान, आर्द्रता, सौर ऊर्जा, आणि मातीचा प्रकार.
३. जगातील प्रमुख जीवसंहती
अ) विषुववृत्तीय वर्षावन (Tropical Rainforest)
अक्षवृत्तीय विस्तार: ०° ते १०° उत्तर व दक्षिण.
स्थान: ब्राझील, कांगो, इंडोनेशिया.
वनस्पती:
- रुंदपर्णी वृक्ष (महोगनी, एबनी, रोजवूड).
- तीन स्तर: झुडपे, मध्यम उंचीची झाडे, उंच वृक्ष (५० मी.).
- वेली, ऑर्किड, शेवाळ.
- सुपीक ह्युमसयुक्त माती.
प्राणी जीवन:
- माकड, गोरिला, चिंपाझी, हॉर्नबिल, फुलपाखरे.
- उष्ण दमट हवामानामुळे दलदलीय अधिवास.
मानवी जीवन:
- आदिम जमाती (पिग्मी, बोरो इंडियन).
- शिकार, वनोत्पादन संकलन.
उपयोग: लाकूड, बांधकाम.
सध्यस्थिती: निर्वनीकरण, जैवविविधतेचा नाश (उदा., ब्राझील).
ब) उष्ण कटिबंधीय पानझडी वने (Tropical Deciduous Forest)
अक्षवृत्तीय विस्तार: ५° ते ३०° उत्तर व दक्षिण.
स्थान: भारत, म्यानमार, थायलंड.
वनस्पती:
- पावसाळ्यात हिरवी, कोरड्या ऋतूत पानगळ.
- साग, साल, चंदन, बांबू.
प्राणी जीवन:
- हत्ती, वाघ, मोर, गिधाड.
- पाळीव प्राण्यांचे प्रमाण जास्त.
मानवी जीवन:
- शेती, पशुपालन, दुग्धोत्पादन.
- आदिवासी जमाती (भारतात गोंड, भील).
उपयोग: लाकूड (जहाजबांधणी), औषधे (चंदन तेल).
सध्यस्थिती: निर्वनीकरण, वणवे, कीटकनाशकांचा वापर.
क) सॅव्हाना गवताळ जीवसंहती (Savanna Grassland)
अक्षवृत्तीय विस्तार: १०° ते २०° उत्तर व दक्षिण.
स्थान: आफ्रिका (सेरेन्गेटी), ऑस्ट्रेलिया.
वनस्पती:
- ३-६ मी. उंचीचे जाड गवत (हत्ती गवत).
- तुरळक झुडपे आणि वृक्ष.
प्राणी जीवन:
- तृणभक्षी (झेब्रा, हरीण), मांसभक्षी (सिंह, चित्ता).
- पक्षी (शहामृग, माळढोक).
मानवी जीवन:
- मसाई जमाती, पशुपालनावर अवलंबून.
- शिकारीचा इतिहास.
सध्यस्थिती: वणवे, अतिचराई, वाळवंटीकरण.
ड) उष्ण कटिबंधीय वाळवंट (Tropical Desert)
अक्षवृत्तीय विस्तार: २०° ते ३०° उत्तर व दक्षिण.
स्थान: सहारा, थार, अटाकामा.
वनस्पती:
- काटेरी वनस्पती (खजूर, बाभूळ).
- जाड पाने, पाणी साठवणारी.
प्राणी जीवन:
- उंट, घोरपड, विंचू, शहामृग.
- लहान प्राणी, बिळात राहतात.
मानवी जीवन:
- खडतर, पशुपालन, खनिज उत्खनन.
- भटक्या जमाती (बदाऊन).
सध्यस्थिती: वाळवंटीकरण, नाईल खोरे प्रभावित.
ई) भूमध्यसागरी जीवसंहती (Mediterranean/Chaparral)
अक्षवृत्तीय विस्तार: ३०° ते ४०° उत्तर व दक्षिण.
स्थान: स्पेन, इटली, कॅलिफोर्निया.
वनस्पती:
- मेणचट पाने, झुडपे (ऑलिव्ह, रोझमेरी).
- फळझाडे (लिंबू, पीच).
प्राणी जीवन:
- ससा, हरीण, गिधाड, मधमाश्या.
मानवी जीवन:
- आल्हाददायक हवामान, पर्यटन, चित्रपट निर्मिती.
- फळप्रक्रिया उद्योग.
सध्यस्थिती: शहरीकरण, वनसंपदेची घट.
फ) समशीतोष्ण पानझड वने (Temperate Deciduous Forest)
अक्षवृत्तीय विस्तार: ४०° ते ५०° उत्तर व दक्षिण.
स्थान: युरोप, उत्तर अमेरिका.
वनस्पती:
- रुंदपर्णी वृक्ष (बीच, ओक, मेपल).
- तीन स्तर, पानगळ.
प्राणी जीवन:
- तपकिरी अस्वल, ससाणा, कीटक.
मानवी जीवन:
- लाकूड, कागद उद्योग, शेती.
सध्यस्थिती: वृक्षतोड, प्राण्यांचे अधिवास कमी होणे.
ग) समशीतोष्ण गवताळ जीवसंहती (Temperate Grassland)
अक्षवृत्तीय विस्तार: ४०° ते ५५° उत्तर व दक्षिण.
स्थान: प्रेअरी (अमेरिका), स्टेप्स (रशिया).
वनस्पती:
- लुसलुशीत गवत, फुले (सूर्यफूल, क्लोवर्स).
प्राणी जीवन:
- हरीण, काळवीट, लांडगे.
मानवी जीवन:
- व्यापारी शेती (गहू, मका), पशुपालन.
सध्यस्थिती: शेती विस्तार, नैसर्गिक गवत कमी होणे.
घ) तैगा (Boreal) जीवसंहती
अक्षवृत्तीय विस्तार: ५०° ते ६५° उत्तर.
स्थान: रशिया, कॅनडा.
वनस्पती:
- सूचिपर्णी वृक्ष (स्प्रूस, पाईन).
- मेणचट पाने, हिम संरक्षण.
प्राणी जीवन:
- रेनडिअर, ग्रिझली अस्वल, लांडगे.
मानवी जीवन:
- लाकूड उद्योग, विरळ वस्ती.
सध्यस्थिती: वृक्षतोड, दुर्गमता.
ड) टुंड्रा जीवसंहती
अक्षवृत्तीय विस्तार: ६५° ते ९०° उत्तर.
स्थान: ग्रीनलंड, आर्क्टिक.
वनस्पती:
- खुरटे गवत, शैवाल.
प्राणी जीवन:
- अस्वल, रेनडिअर, आर्क्टिक लांडगा.
मानवी जीवन:
- एस्किमो जमाती, शिकार, मासेमारी.
सध्यस्थिती: हिमवायु, जैवविविधता कमी.
च) पर्वतीय जीवसंहती
अक्षवृत्तीय विस्तार: उंचीनुसार (हिमालय, अँडीज).
स्थान: भारत, दक्षिण अमेरिका.
वनस्पती:
- ओक, पाईन, रहोडोडेंड्रॉन.
- उंची वाढत जाऊन गवत, शेवाळ.
प्राणी जीवन:
- याक, पर्वतीय वाघ, गरुड.
मानवी जीवन:
- पशुपालन, पर्यटन (पर्वतारोहण).
सध्यस्थिती: निर्वनीकरण, चोरटी शिकार.
ज) जलीय जीवसंहती
प्रकार: गोड्या पाण्याची (नदी, सरोवर), खारी पाण्याची (महासागर).
स्तर:
- वरचा स्तर (प्रकाश, मासे, प्रवाळ).
- मध्यवर्ती स्तर (कम प्रकाश, कॅटलफिश).
- खोल स्तर (अंधार, जेलीफिश).
वैशिष्ट्ये: खोलीनुसार बदल, जैवविविधता.
४. मानव आणि जीवसंहती
- उपयोग: लाकूड, अन्न, औषधे, पर्यटन.
- प्रभाव: निर्वनीकरण, शहरीकरण, वणवे.
- संवर्धन: वृक्षारोपण, कायदेशीर संरक्षण, जनजागृती.
महत्त्वाच्या मुद्दे
- जैवविविधतेचे संरक्षण हा पर्यावरणाचा प्रमुख मुद्दा.
- मानवी हस्तक्षेपामुळे जीवसंहतीवर संकट.
- अक्षांश आणि हवामान हे जैवविविधतेचे नियंत्रक.
Leave a Reply