Question Answers Chapter 2 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

विदारण आणि विस्तृत झीज

प्र. १) साखळी पूर्ण करा :

तक्ता पूर्ण करा:

स्पष्टीकरण:

1. अजिनीजय विदारण (दोलोमाईट विदारण): दस्तऐवजात पाणी खडकांच्या भेगांमध्ये शिरून गोठणे-वितळणे प्रक्रिया घडते, जी कायिक विदारणाच्या श्रेणीत येते. दोलोमाईट (चुनखडकाचा प्रकार) यामध्ये सामील होऊ शकतो.
2. सततित विदारण (पॅटिका विदारण): रासायनिक विदारणात पाण्यातील रेणू आणि खनिजांचा संयोग घडतो, ज्यामुळे खडकाचे विघटन होते. पॅटिका हे एक विदारणाचे नाव असू शकते.
3. कपातिरित विदारण (बेसाल्ट विदारण): तापमानातील बदलांमुळे बेसाल्टसारख्या खडकांत कणीय विदारण होते, जी कायिक विदारणाची प्रक्रिया आहे.
4. चूनखडक विदारण: दस्तऐवजात कार्बन डायऑक्साइड आणि पाण्यामुळे चुनखडकाचे विघटन होते, जी रासायनिक विदारण आहे.
5. ग्रेनाइट विदारण: उष्णतेमुळे ग्रेनाइटमधील जोड फुटून खंड विखंडन होते, जी कायिक विदारणात येते.

प्र. २) अचूक सहसंबंध ओळखा :

A : विधान, R : कारण
१) A : जास्‍त पर्जन्याच्या प्रदेशात घसर ही नेहमी होते.
R : विस्‍तृत झिजेचे प्रकार हे प्रदेशाच्या हवामानावर अवलंबून असतात.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्‍पष्‍टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.

उत्तर: इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.

स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात नमूद आहे की विस्तृत झीज ही हवामानावर अवलंबून असते. जास्त पर्जन्यामुळे माती जलसंपृक्त होते आणि घसर (स्खलन) होण्याची शक्यता वाढते, म्हणून R हे A चे योग्य स्पष्टीकरण आहे.

२) A : गुरुत्‍व बल हा विस्‍तृत झीज प्रक्रियेवर परिणाम करणारा महत्‍त्‍वाचा कारक आहे.
R : गुरुत्‍व बलामुळे सर्वच गोष्‍टी भूपृष्ठावर येतात.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्‍पष्‍टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.

उत्तर: इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.

स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “गुरुत्व बल हे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर सर्वत्र कार्य करत असते” असे सांगितले आहे. हे बल विस्तृत झीजेसाठी कारणीभूत आहे कारण ते पदार्थांना उताराच्या दिशेने खेचते.

३) A : गोठण आणि वितळण विदारण हे वाळवंटी प्रदेशात नेहमी घडते.
R : खडकांच्या भेगातून पाणी आत शिरते आणि खडक तुटतात.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्‍पष्‍टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.

उत्तर: आ) केवळ R बरोबर आहे.

स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात गोठण-वितळण प्रक्रिया उच्च अक्षवृत्तीय, पर्वतीय किंवा जास्त तापमान कक्षा असलेल्या प्रदेशात घडते असे सांगितले आहे, वाळवंटात नाही. परंतु R मधील प्रक्रिया योग्य आहे, म्हणून फक्त R बरोबर आहे.

४) A : पृष्‍ठीय जल मातलोट प्रक्रियेस साहाय्य करते.
R : भूजलपातळी ही त्‍यास कारणीभूत असते.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्‍पष्‍टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.

उत्तर: अ) केवळ A बरोबर आहे.

स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात मातलोट ही प्रक्रिया गोठलेल्या जमिनीवर पाण्यामुळे माती सरकते असे सांगितले आहे, म्हणजे पृष्ठीय जल महत्त्वाचे आहे. परंतु भूजलपातळीचा उल्लेख नाही, म्हणून R चुकीचे आहे.

प्र. ४) भौगोलिक कारणे लिहा :

१) तापमान हा कणीय विदारणाचा मुख्य कारक आहे.

उत्तर: शुष्क हवामानात तापमानातील बदलामुळे खडकातील खनिजे प्रसरण आणि आकुंचन पावतात. यामुळे रेणवीय ताण निर्माण होतो आणि खडकाचे कण सुटे होऊन कणीय विदारण घडते.

२) मानव हा विदारणाचा एक कारक आहे.

उत्तर: मानव यांत्रिक उपकरणे आणि तंत्रज्ञानाद्वारे खनिज उत्खनन, रस्ते बांधकाम आणि सुरुंग लावून विदारण घडवतो. हे नैसर्गिक प्रक्रियेपेक्षा जलद घडते.

३) उतार हा विस्तृत झिजेतील मुख्य घटक आहे.

उत्तर: उतारामुळे पदार्थ गुरुत्व बलाने खाली सरकतात. तीव्र उतारावर विस्तृत झीज जलद गतीने होते, तर मंद उतारावर संथ गतीने होते.

४) भस्मीकरणामुळे खडकाचा आकार आणि रंग बदलतो.

उत्तर: भस्मीकरणात खडकातील खनिजे (उदा. लोह, ॲल्युमिनियम) ऑक्सिजनशी संयोग पावून गंजतात. यामुळे खडकाचा रंग (लोहामुळे तांबडा, ॲल्युमिनियममुळे पिवळा) आणि आकारमान बदलते.

५) सह्याद्रीच्या पश्चिम उतारावर विस्तृत झिजेचा प्रभाव पूर्व उतारापेक्षा जास्त असेल.

उत्तर: पश्चिम उतारावर जास्त पर्जन्य आणि तीव्र उतार असल्याने माती जलसंपृक्त होऊन स्खलन होते. पूर्व उतारावर कमी पाऊस आणि मंद उतारामुळे विस्तृत झीज कमी होते.

प्र. ५) टिपा लिहा :

१) गुरुत्व बल आणि मातलोट

उत्तर:

• गुरुत्व बल पदार्थांना उताराच्या दिशेने खेचते.
• मातलोट ही संथ प्रक्रिया आहे, ज्यात गोठलेल्या जमिनीवर माती सरकते.
• अल्पाईन प्रदेशात ही क्रिया घडते.

२) विस्तृत झिजेतील पाण्याची भूमिका

उत्तर:

• पाणी मातीला जलसंपृक्त करते आणि वजन वाढवते.
• घर्षण कमी करून पदार्थ उतारावर सरकण्यास मदत करते.
• मुसळधार पावसामुळे स्खलनाची शक्यता वाढते.

३) अपपर्णन

उत्तर:

• दाबमुक्त झाल्याने खडकाचा बाह्य स्तर सुटतो.
• ग्रॅनाईटसारख्या एकसंध खडकांत घडते.
• दख्खन पठारावर घुमटासारखे आकार तयार होतात.

४) विदारण आणि खडकांचा एकजिनसीपणा

उत्तर:

• एकसंध खडक (उदा. ग्रॅनाईट) कमी तुटतात.
• स्तरित खडक (उदा. वालुकाश्म) सहज विदारित होतात.
• जोड किंवा तडे असलेले खडक लवकर तुटतात.

५) कार्बनन

उत्तर:

• कार्बन डायऑक्साइड खडकातील खनिजांशी संयोग पावतो.
• चुनखडीचे विघटन होते, विशेषतः आर्द्र हवामानात.
•  कॅल्शियम आणि कार्बोनेट वेगळे होतात.

प्र. ६) सुबक आकृत्‍या काढून नावे द्या :

१) गोठण वितळण विदारण

उत्तर:

• खडकात भेगा दाखवा, त्यात पाणी शिरलेले आणि गोठलेले दर्शवा.
• गोठल्याने भेगा रुंदावतात आणि खडक तुटतो.

२) खंड विखंडन

उत्तर:

• ग्रॅनाईट खडकाचे मोठे खंड दाखवा.
• उष्णतेमुळे जोड रुंदावून खडकाचे तुकडे होतात.

३) जैविक विदारण

उत्तर:

• खडकात वनस्पतींची मुळे शिरलेली दाखवा.
• मुळे भेगा रुंदावतात आणि खडक तुटतो.

प्र. ७) सविस्‍तर उत्‍तरे लिहा :

१) कोकणातील विदारण प्रक्रिया उदाहरणासह स्पष्ट करा.

उत्तर: कोकणात आर्द्र हवामान आणि मुसळधार पाऊस असतो, त्यामुळे रासायनिक आणि कायिक विदारण दोन्ही घडतात. पाणी खडकांच्या भेगांमध्ये शिरते आणि गोठण-वितळण प्रक्रिया (उच्च डोंगराळ भागात) किंवा जलीय अपघटन (चुनखडीसारख्या खडकांत) घडते. तसेच, वनस्पतींची मुळे खडक तुटण्यास कारणीभूत ठरतात (जैविक विदारण).

• उदाहरण: हरेश्वर (रत्नागिरी) येथे सागरी किनाऱ्यावर क्षारांचे स्फटिकीकरण आणि पाण्यामुळे मधमाश्यांच्या पोळ्यासारखे आकार तयार होतात. हे कायिक आणि रासायनिक विदारणाचे एकत्रित परिणाम आहे.

२) हिमालय आणि विस्तृत झिजेचा सहसंबंध स्पष्ट करा.

उत्तर: हिमालयात विस्तृत झीज वारंवार घडते कारण तिथे तीव्र उतार, मुसळधार पाऊस आणि बर्फ वितळणे यामुळे माती जलसंपृक्त होते. गुरुत्व बलामुळे पदार्थ उतारावर सरकतात, ज्यामुळे भूस्खलन होते. वनस्पतींची तोड आणि भूकंपीय हालचाली यामुळेही ही प्रक्रिया तीव्र होते.

• उदाहरण: 2013 च्या उत्तराखंड आपत्तीत मुसळधार पावसामुळे भूस्खलन आणि पूर आले, ज्याने अनेक गावे नष्ट झाली. तीव्र उतार आणि कमकुवत खडक (उदा. मृत्तिका खनिजे) यामुळे हे घडले.