जीवसंहती
प्र. १. ब) योग्य पर्याय निवडून वाक्य पूर्ण करून पुन्हा लिहा :
१) परिसंस्था ही………… आणि अजैविक घटकांनी बनलेली आहे.
अ) जैविक घटक ब) प्राणी
क) मानव ड) वनस्पती
उत्तर – अ) जैविक घटक
२) सॅव्हाना या शब्दाचा मूळ अर्थ……….. आहे.
अ) वृक्ष असलेली भूमी
ब) विस्तृत बारमाही गवताळ प्रदेश
क) पुष्पभूमी
ड) वृक्षहिन गवताळ भूमी
उत्तर – ब) विस्तृत बारमाही गवताळ प्रदेश
३) आफ्रिकेमध्ये उष्ण कटिबंधीय सदाहरित वने प्रामुख्याने ……….. येथे सापडतात.
अ) ॲमेझॉन खोरे ब) सहारा वाळवंट
क) कांगो खोरे ड) सॅव्हाना
उत्तर – क) कांगो खोरे
४) भूमध्य सागरीय वनांना ………. असेही म्हटले जाते.
अ) कठीण लाकूड असलेली वने
ब) चॅपरेल
क) मानवनिर्मित
ड) मऊ लाकूड असलेली वने
उत्तर – ब) चॅपरेल
प्र. २. अ) पुढील विधाने दिलेल्या सूचनेनुसार पूर्ण करा/लिहा:
१) पुढील जीवसंहतींचा विषुववृत्ताकडून ध्रुवाकडे असा क्रम लावा.
अ) टुंड्रा ब) विषुववृत्तीय वर्षावने
क) बोरियल वने ड) वाळवंट
उत्तर – ब) विषुववृत्तीय वर्षावने → ड) वाळवंट → क) बोरियल वने → अ) टुंड्रा
प्र. २. ब) पुढीलपैकी अयोग्य घटक ओळखा :
१) उष्ण कटिबंधीय वर्षावनांमधील वृक्ष
अ) महोगनी ब) एबनी
क) पाईन ड) रोजवूड
उत्तर – क) पाईन (कारण पाईन हे तैगा वनातील वृक्ष आहे, वर्षावनातील नाही.)
२) समशीतोष्ण गवताळ प्रदेश व त्यांचे स्थान
अ) प्रेअरी – उत्तर अमेरिका
ब) स्टेप्स् – युरेशिया
क) डाऊन्स – आफ्रिका
ड) पपास् – दक्षिण अमेरिका
उत्तर – क) डाऊन्स – आफ्रिका (कारण डाऊन्स हे ऑस्ट्रेलियात आहेत, आफ्रिकेत नाही.)
३) जगातील प्रमुख उष्ण वाळवंट
अ) गोबी – आशिया
ब) कलहरी – आफ्रिका
क) अटाकामा – दक्षिण अमेरिका
ई) अरेबियन – आफ्रिका
उत्तर – ई) अरेबियन – आफ्रिका (कारण अरेबियन वाळवंट आशियात आहे, आफ्रिकेत नाही.)
प्र. ३) भौगोलिक कारणे लिहा :
१) वर्षावनातील वृक्षांची पाने रुंद असतात, तर तैगा वनातील वृक्षांची पाने टोकदार असतात:
उत्तर – वर्षावनात उष्ण आणि दमट हवामानामुळे वृक्षांना सूर्यप्रकाश आणि पाणी मुबलक मिळते, त्यामुळे त्यांची पाने रुंद होऊन प्रकाशसंश्लेषणाची कार्यक्षमता वाढते. तैगा वनात थंड हवामान आणि हिमवृष्टीमुळे टोकदार पाने बर्फ साचण्यापासून संरक्षण करतात आणि बाष्पीभवन कमी करतात.
२) वाळवंटी जीवसंहतीमध्ये काटेरी वनस्पती आढळतात:
उत्तर – वाळवंटात पाण्याची कमतरता आणि उष्ण हवामानामुळे वनस्पतींना पाणी साठवण्याची गरज असते. काटेरी पाने बाष्पीभवन कमी करतात आणि प्राण्यांपासून संरक्षण देतात.
३) तैगा जीवसंहतीत लाकूडतोड व्यवसायाचा विकास झालेला आहे:
उत्तर – तैगा जीवसंहतीत एकाच प्रकारची सूचिपर्णी वृक्षांची वने मोठ्या प्रमाणात आढळतात, ज्यांचे लाकूड मऊ आणि हलके आहे. यामुळे लाकूडतोड आणि त्यावर आधारित उद्योग, जसे की कागद आणि लाकडी सामान निर्मिती, विकसित झाले आहेत.
४) भूमध्य सागरीय जीवसंहती चित्रपट निर्मिती व्यवसायास प्रेरक ठरली आहे:
उत्तर – भूमध्य सागरीय जीवसंहतीत आल्हाददायक हवामान, नैसर्गिक सौंदर्य, आणि फुला-फळांनी बहरलेला प्रदेश आहे, ज्यामुळे चित्रपट निर्मितीसाठी आकर्षक स्थळे उपलब्ध होतात. येथील पर्यटन आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्येही चित्रपट उद्योगाला प्रेरणा देतात.
प्र. ४) टिपा लिहा :
१) समशीतोष्ण कटिबंधीय गवताळ जीवसंहतीमधील शेती व्यवसाय:
उत्तर –
- विस्तृत व्यापारी शेती, जसे की गहू, मका यांची लागवड.
- आधुनिक यंत्रांचा वापर.
- धान्य निर्यातक देशांचा विकास, उदा., अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया.
- पशुपालनावर आधारित व्यवसाय, जसे की मांस, दूध, लोकर उत्पादन.
२) टुंड्रा जीवसंहतीमधील मानवी जीवन:
उत्तर –
- अतिशीत हवामानामुळे विरळ लोकवस्ती.
- लॅप-सॅमाईड, एस्किमो जमातींचे वास्तव्य.
- शिकार आणि मासेमारीवर आधारित जीवन.
- आधुनिक साधनांमुळे जीवनशैलीत बदल.
३) गवताळ प्रदेशातील प्राण्याचे परिस्थितीतील अनुकूलन:
उत्तर –
- तृणभक्षक प्राण्यांचे खूर, जे जलद धावण्यास मदत करतात, उदा., झेब्रा, हरीण.
- मांसभक्षक प्राण्यांचे तीक्ष्ण दात आणि नखे, उदा., सिंह, चित्ता.
- गवताच्या रंगाशी जुळणारी त्वचा, ज्यामुळे संरक्षण मिळते.
- पाण्याची कमतरता असल्यास कमी पाण्यात जगण्याची क्षमता.
४) सागरीय जीवसंहती:
- सूर्यप्रकाश मिळणारा वरचा स्तर (२०० मी.), जिथे मासे, कासव, प्रवाळ आढळतात.
- मध्यवर्ती स्तर (१००० मी.), जिथे कमी प्रकाशात कॅटलफिश, ईल जगतात.
- अंधारा खोल स्तर (१०००-४००० मी.), जिथे जेलीफिश, अँग्लर मासा आढळतात.
- सर्वात खोल स्तर (४००० मी.पेक्षा जास्त), जिथे अवशेषांवर जगणारे जलचर असतात.
प्र. ५) फरक स्‍पष्‍ट करा :
१) जीवसंहती आणि परिसंस्था:
उत्तर –
- जीवसंहती: एकाच प्रकारच्या हवामानात आढळणाऱ्या वनस्पती आणि प्राण्यांचा समूह, उदा., वर्षावन, वाळवंट.
- परिसंस्था: जैविक (वनस्पती, प्राणी) आणि अजैविक (पाणी, मृदा) घटकांमधील आंतरक्रियेचा प्रदेश, उदा., नदी परिसंस्था.
- जीवसंहतीत अनेक परिसंस्था असू शकतात.
- जीवसंहती हवामानावर आधारित, तर परिसंस्था स्थानिक पर्यावरणावर आधारित.
२) उष्ण कटिबंधीय आणि समशीतोष्ण कटिबंधीय गवताळ जीवसंहती:
उत्तर –
- उष्ण कटिबंधीय (सॅव्हाना): उष्ण हवामान, १०°-२०° अक्षवृत्त, जाड आणि राठ गवत, उदा., हत्ती गवत. प्राणी: हरीण, सिंह.
- समशीतोष्ण कटिबंधीय: मध्यम हवामान, ४०°-५५° अक्षवृत्त, लुसलुशीत गवत, उदा., सूर्यफूल, क्लोवर्स. प्राणी: काळवीट, कॉयोट.
- सॅव्हानात तृणभक्षक प्राणी जास्त, तर समशीतोष्णात व्यापारी शेती विकसित.
३) वर्षावनातील व मोसमी जीवसंहतीतील मानवी व्यवसाय:
उत्तर –
- वर्षावन: वनोत्पादने गोळा करणे, शिकार, आदिम व्यवसाय, उदा., पिग्मी जमाती.
- मोसमी (उष्ण पानझडी): शेती, पशुपालन, दुग्धोत्पादन, लाकडी सामान निर्मिती, उदा., साग, बांबूचा उपयोग.
- वर्षावनात मानवी जीवन कठीण, तर मोसमी जीवसंहतीत सुकर आणि विकसित.
प्र. ६) सविस्‍तर उत्‍तरे लिहा :
१) ओसाड वाळवंटी जीवसंहतीबद्दल खालील मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्टीकरण:
उत्तर –
- स्थान: दोन्ही गोलार्धात २०°-३०° अक्षवृत्तादरम्यान, उदा., सहारा, अरेबियन, थार वाळवंट.
- वनस्पती जीवन: विरळ आणि काटेरी वनस्पती, उदा., खजूर, बाभूळ, घायपात. जाड पाने पाणी साठवतात, काटे बाष्पीभवन कमी करतात आणि प्राण्यांपासून संरक्षण देतात.
- प्राणी जीवन: लहान प्राणी जास्त, उदा., उंट, घोरपड, विंचू. प्राणी रात्री सक्रिय, बिळात राहून उष्णतेपासून संरक्षण घेतात. पक्षी: शहामृग, गिधाड.
- मानवी जीवन: उष्णता आणि पाण्याच्या कमतरतेमुळे खडतर जीवन. पशुपालन, खजूर शेती, खनिज उत्खनन. भटक्या जमाती, उदा., बदाऊन, पाणवठ्याजवळ वसाहती.
२) तुम्ही राहत असलेल्या क्षेत्राजवळ निर्वनीकरण का होत आहे आणि ते थांबवण्यासाठी तुम्ही कोणत्या उपाययोजना सुचवाल?
उत्तर – निर्वनीकरणाची कारणे:
- शेतीसाठी जंगलतोड.
- बांधकाम आणि शहरीकरणासाठी जागा मोकळी करणे.
- लाकूड आणि इंधनासाठी वृक्षतोड.
- खाणकाम आणि औद्योगिक प्रकल्प.
- वणवे आणि अनियंत्रित चराई.
उपाययोजना:
- वृक्षारोपण मोहिमांचा प्रसार आणि स्थानिकांचा सहभाग.
- जंगल संरक्षण कायद्यांची कठोर अंमलबजावणी.
- पर्यायी इंधन स्रोतांचा वापर, उदा., सौरऊर्जा, बायोगॅस.
- शाश्वत शेती पद्धती, जसे की कृषी-वानिकी.
- जंगल संरक्षणाबाबत जनजागृती आणि शिक्षण.
- वन्यजीव संरक्षित क्षेत्रांचा विस्तार आणि व्यवस्थापन.
Leave a Reply