Question Answers Chapter 9 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

आपत्ती व्यवस्थापन

प्र. १) योग्‍य पर्याय निवडा :

१) खालीलपैकी कोणता गट आपत्‍तींचा योग्‍य प्रकार दर्शवतो.

उत्तर: इ) भूविवर्तनकीय, भूशास्त्रीय, हवामानासंबंधी, ज्वालामुखीय

• स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात आपत्तींचे प्रकार भू-विवर्तनकीय (उदा., भूकंप, सुनामी), भूशास्त्रीय (उदा., भूस्खलन), हवामानासंबंधी (उदा., महापूर, चक्रीवादळ), आणि ज्वालामुखीय (उदा., ज्वालामुखी उद्रेक) असे वर्गीकृत केले आहेत. “ज्वालामुखीय” हा स्वतंत्र प्रकार म्हणून नमूद नसला तरी भू-विवर्तनकीय अंतर्गत येतो, परंतु पर्याय इ ही सर्वात संनिहित आणि संपूर्ण आहे.

२) ओडिशा येथे दोन दिवसांत चक्रीवादळ येणार आहे, अशी सूचना हवामान खात्‍याकडून मिळाली आहे. खालीलपैकी कोणता क्रम आपत्‍ती व्यवस्‍थापनासाठी सुयोग्‍य आहे?

उत्तर: ई) सज्जता, उपशमन, प्रतिसाद, पुनर्प्राप्ती, पुनर्वसन

• स्पष्टीकरण: दस्तऐवजानुसार आपत्ती व्यवस्थापन चक्रात सज्जता (पूर्वतयारी), उपशमन (प्रभाव कमी करणे), प्रतिसाद (आपत्तीनंतर तात्काळ मदत), पुनर्प्राप्ती (परिस्थिती पूर्ववत करणे), आणि पुनर्वसन (दीर्घकालीन पुनरुज्जन) हे क्रमशः चालतात. चक्रीवादळाच्या पूर्वसूचनेनंतर सज्जता आणि उपशमन प्राधान्य असते, त्यानंतर आपत्तीनंतरचे टप्पे लागू होतात.

३) विधान : ‘अ’ बंगालच्या उपसागरात निर्माण झालेले

वादळ ताशी ३५० किमी वेगाने तमिळनाडू राज्‍याकडे सरकत आहे.
विधान : ‘आ’ या वादळाच्या तडाख्याने जीवितहानी कमी झाली परंतु मालमत्‍तेची हानी मोठ्या प्रमाणावर झाली.

i) ‘अ’ आपत्‍ती आहे. ‘आ’ अरिष्‍ट आहे.
ii) ‘अ’ अरिष्‍ट आहे. ‘आ’ आपत्‍ती आहे.
iii) ‘अ’ आपत्‍ती आहे परंतु ‘आ’ अरिष्‍ट नाही.
iv) ‘अ’ आपत्‍ती नाही परंतु ‘आ’ अरिष्‍ट आहे.

उत्तर:

• योग्य पर्याय: ii) ‘अ’ अरिष्ट आहे. ‘आ’ आपत्ती आहे.
• स्पष्टीकरण: ‘अ’ मध्ये वादळाचे वर्णन आहे, जे एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे आणि म्हणून ते अरिष्ट आहे. ‘आ’ मध्ये वादळामुळे झालेल्या मालमत्तेच्या हानीचे वर्णन आहे, जे मानवी वस्तीवर परिणाम करते, म्हणून ती आपत्ती आहे.

४) भारताने खालील आपत्‍तीमुळे होणारे नुकसान कमी करण्यात यश मिळवले आहे.

अ) भूकंप
आ) ज्‍वालामुखी
इ) महापूर
ई) आवर्त

उत्तर:

• योग्य पर्याय: ई) आवर्त
• स्पष्टीकरण: भारताने आवर्त (चक्रीवादळ) व्यवस्थापनात लक्षणीय प्रगती केली आहे, जसे की १९९९ च्या चक्रीवादळाच्या तुलनेत २०१९ मध्ये फनी चक्रीवादळात जीवितहानी कमी झाली. यामुळे उपग्रह तंत्रज्ञान, पूर्वसूचना, आणि प्रभावी उपशमन उपायांचा उपयोग झाला.

प्र. २) टिपा लिहा :

१) विकारक्षमता:

उत्तर:

• विशिष्ट प्रदेशातील लोकसंख्या किंवा समुदायाला ठराविक आपत्तींचा धोका जास्त असणे.
• सामाजिक, आर्थिक, भौगोलिक परिस्थितीमुळे प्रभाव अधिक जाणवतो, उदा., किनारी भागातील चक्रीवादळाचा धोका.
• आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल, वयोवृद्ध, बालके यांना आपत्तीचा धोका जास्त.
• लोकसंख्येची घनता जास्त असलेल्या भागात नुकसान अधिक.

२) आपत्ती:

उत्तर:

• मानवी वस्तीवर परिणाम करणारी नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित घटना.
• जीवितहानी, मालमत्तेचे नुकसान, आर्थिक हानी घडवते.
• उदा., भूकंप, पूर, औद्योगिक अपघात.
• मानवकेंद्रित संकल्पना, जिथे अरिष्ट मानवी जीवनावर परिणाम करते.

३) अरिष्ट:

उत्तर:

• नैसर्गिक प्रक्रिया ज्यामुळे आपत्तीजन्य परिस्थिती निर्माण होऊ शकते.
• मानवी वस्तीपासून दूर घडल्यास आपत्ती ठरत नाही, उदा., सहारा वाळवंटातील भूकंप.
• उदा., अतिवृष्टी, ज्वालामुखी उद्रेक, वादळे.
• आपत्ती ही अरिष्टाचा परिणाम आहे.

४) मानवनिर्मित आपत्ती:

उत्तर:

• मानवी चूक, निष्काळजीपणा किंवा हस्तक्षेपामुळे घडणारी आपत्ती.
• उदा., भोपाळ वायुगळती (१९८४), रेल्वे अपघात, औद्योगिक अपघात.
• काळजीपूर्वक नियोजन आणि सुरक्षिततेने रोखता येऊ शकते.
• सामान्यतः पर्यावरण, जीवित आणि मालमत्तेचे मोठे नुकसान करते.

प्र. ३) थोडक्यात उत्तरे लिहा:

अ. आवर्तासाठीचे उपशमन:

उत्तर:

• उपग्रहाद्वारे आवर्ताचा मार्ग आणि तीव्रता जाणून घेणे.
• संवेदनशील भागातून लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवणे.
• किनारी भागात बंधारे बांधणे आणि वृक्ष लागवड करणे.
• जनजागृती आणि आपत्ती प्रशिक्षण देणे.

आ. पुरांसाठीची आपत्ती सुसज्जता:

उत्तर:

• पूरप्रवण क्षेत्रात अन्न, पाणी, औषधांचा साठा ठेवणे.
• नदीकाठच्या लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवण्याची योजना तयार करणे.
• पूरनियंत्रणासाठी बंधारे आणि जलाशयांचे नियोजन.
• स्थानिक समुदायाला पूर व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण देणे.

इ. भूकंपानंतरचे पुनर्वसन:

उत्तर:

• बेघर झालेल्यांना निवारा आणि मूलभूत सुविधा पुरवणे.
• रस्ते, पूल आणि इमारतींची पुनर्बांधणी करणे.
• वैद्यकीय उपचार आणि मानसिक आधार देणे.
• रोजगार आणि अर्थव्यवस्थेला पुन्हा उभे करण्यासाठी योजना राबवणे.

प्र. ४) सविस्तर उत्तरे लिहा:

१) आपत्तींचे उत्पत्तीनुसार प्रकार स्पष्ट करा:

उत्तर: आपत्तींचे उत्पत्तीनुसार खालीलप्रमाणे प्रकार पडतात:

• भू-विवर्तनकीय आपत्ती: पृथ्वीच्या अंतर्गत हालचालींमुळे होणाऱ्या आपत्ती. उदा., भूकंप (२००४ इंडोनेशिया), ज्वालामुखी उद्रेक, सुनामी. या आपत्ती रोखता येत नाहीत, परंतु त्यांचा प्रभाव कमी करता येतो.
• भूशास्त्रीय आपत्ती: भूपृष्ठावरील प्रक्रियांमुळे होणाऱ्या आपत्ती. उदा., भूस्खलन, पंकस्खलन (२०१४ माळीण), हिमस्खलन. या आपत्ती स्थानिक पातळीवर मोठे नुकसान करतात.
• हवामानासंबंधी आपत्ती: हवामानातील बदलांमुळे होणाऱ्या आपत्ती. उदा., महापूर (२०१८ केरळ), चक्रीवादळ (१९९९ ओडिशा), उष्णालहरी. या आपत्तींची पूर्वसूचना मिळू शकते.
• जैविक आपत्ती: जीवसृष्टीमुळे होणाऱ्या आपत्ती. उदा., टोळधाड, साथीचे रोग (१९९२ सुरत प्लेग), डेंग्यू. या आपत्तींवर नियंत्रणासाठी वैद्यकीय उपाय प्रभावी ठरतात.
• मानवनिर्मित आपत्ती: मानवी चुका किंवा निष्काळजीपणामुळे होणाऱ्या आपत्ती. उदा., भोपाळ वायुगळती (१९८४), रेल्वे अपघात. या आपत्ती काळजीपूर्वक नियोजनाने रोखता येऊ शकतात.

२) आपत्तींचे परिणाम उदाहरणासह स्पष्ट करा:

उत्तर: आपत्तींचे परिणाम प्राथमिक, द्वितीयक आणि तृतीयक स्वरूपात दिसून येतात:

• प्राथमिक परिणाम: आपत्तीच्या वेळी थेट होणारे नुकसान. उदा., भूकंपामुळे इमारती कोसळणे (२००१ भुज भूकंप), पूरामुळे घरांचे नुकसान (२०१८ केरळ).
• द्वितीयक परिणाम: प्राथमिक नुकसानामुळे होणारे पुढील नुकसान. उदा., भूकंपामुळे आग लागणे, पूरामुळे पाणीपुरवठा खंडित होणे किंवा रोगांचा प्रसार (केरळ पूर २०१८ मध्ये साथीचे रोग).
• तृतीयक परिणाम: दीर्घकालीन प्रभाव, जसे बेघर होणे, अर्थव्यवस्थेचे नुकसान, पर्यटनावर परिणाम. उदा., २००४ सुनामीमुळे तमिळनाडूतील किनारी गावांचे पुनर्वसन आणि पर्यटन उद्योगाला फटका.
• आपत्तींमुळे जीवितहानी, मालमत्तेचे नुकसान, पर्यावरणाचा ऱ्हास, आणि सामाजिक-आर्थिक अस्थिरता निर्माण होते.

३) भारतातील आपत्ती व्यवस्थापनाची सज्जता याबद्दल माहिती लिहा:

उत्तर: भारतात आपत्ती व्यवस्थापनाची सज्जता प्रभावीपणे राबवली जाते, विशेषतः २००४ च्या सुनामी नंतर:

• संस्थात्मक रचना: राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA), राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (SDMA), आणि जिल्हा प्राधिकरणे यांची स्थापना. राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन संस्था (NIDM) प्रशिक्षण आणि संशोधनासाठी कार्यरत आहे.
• तंत्रज्ञानाचा वापर: सुदूर संवेदन, भौगोलिक माहिती प्रणाली (GIS), आणि जागतिक स्थाननिश्चिती प्रणाली (GPS) यांचा उपयोग पूर, चक्रीवादळ यांच्या निरीक्षणासाठी होतो. उदा., फनी चक्रीवादळात उपग्रहाद्वारे पूर्वसूचना मिळाली.
• पूर्वतयारी: जनजागृती मोहिमा, आपत्ती प्रशिक्षण, आणि पूरप्रवण क्षेत्रात अन्न-औषधांचा साठा ठेवणे. भूकंपप्रवण क्षेत्रात बांधकाम नियमांचे पालन.
• प्रतिसाद: आपत्ती नंतर तात्काळ बचाव, वैद्यकीय मदत, आणि निवारा पुरवणे. लष्कर, निमलष्करी दल, आणि स्वयंसेवक यांचा समन्वय.
• पुनर्वसन: बेघरांना निवारा, रस्ते-पूल पुनर्बांधणी, आणि अर्थव्यवस्थेला पुनरुज्जनासाठी योजना.
• विशेष उपाय: इंडिया क्वेक ॲपद्वारे भूकंपाची माहिती, आणि इस्रोच्या उपग्रहांचा वापर आपत्ती व्यवस्थापनात महत्त्वाचा आहे.

४) तुमच्या क्षेत्रात एखादी आपत्ती आल्यास तुम्ही आपत्ती व्यवस्थापन कसे कराल, सोदाहरण स्पष्ट करा:

उत्तर: समजा, माझ्या क्षेत्रात (उदा., मुंबई) पूर येण्याची शक्यता आहे:

• सुसज्जता: स्थानिक समुदायाला पूर व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण देईन. घरांमध्ये अन्न, पाणी, औषधांचा साठा ठेवण्यास सांगेन. पूरप्रवण क्षेत्रातील लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवण्याची योजना तयार करेन.
• पूर्वसूचना आणि निवारण: हवामान खात्याच्या सूचनांचे निरीक्षण करून, अतिवृष्टीची शक्यता असल्यास तात्काळ लोकांना माहिती देईन. नाल्यांची स्वच्छता आणि पाण्याचा निचरा याची खात्री करेन.
• प्रतिसाद: पूर आल्यानंतर, बचाव पथकांसह समन्वय साधून लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवेन. तात्काळ अन्न, पाणी, आणि वैद्यकीय मदत पुरवेन. उदा., २००५ च्या मुंबई पुरात बचाव पथकांनी प्रभावी काम केले.
• पुनर्प्राप्ती: पूर ओसरल्यानंतर, रस्ते आणि घरांची स्वच्छता करेन. पाणीपुरवठा आणि वीज पूर्ववत करेन.
• पुनर्वसन: बेघर झालेल्यांना कायमस्वरूपी निवारा बांधून देईन. स्थानिक अर्थव्यवस्थेला पुन्हा उभे करण्यासाठी रोजगार योजना राबवेन. उदा., पूरग्रस्तांना कर्ज आणि अनुदान देणे.
• संरचनात्मक उपाय: नदीकाठावर बंधारे बांधणे, पाण्याचा निचरा सुधारणे.
• असंरचनात्मक उपाय: पूर व्यवस्थापनाविषयी शाळांमध्ये जनजागृती कार्यक्रम राबवणे.