Important Questions Chapter 15 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 11

मुघलकालीन भारत

लघु प्रश्न

1. मुघल सत्ता भारतात कधी प्रस्थापित झाली?

उत्तर – मुघल सत्ता भारतात इ.स. १५२६ मध्ये बाबराने प्रस्थापित केली.

2. पानिपतच्या युद्धात बाबराने कोणाचा पराभव केला?

उत्तर – पानिपतच्या युद्धात बाबराने इब्राहिम लोदीचा पराभव केला.

3. दिल्लीच्या सुलतानशाहीचा शेवटचा सुलतान कोण होता?

उत्तर – दिल्लीच्या सुलतानशाहीचा शेवटचा सुलतान इब्राहिम लोदी होता.

4. मुघल साम्राज्याचा सर्वश्रेष्ठ सम्राट कोण मानला जातो?

उत्तर – अकबर हा मुघल साम्राज्याचा सर्वश्रेष्ठ सम्राट मानला जातो.

5. शेरशाह सूर याने कोणत्या क्षेत्रात सुधारणा केल्या?

उत्तर – शेरशाह सूर याने प्रशासन आणि महसूल व्यवस्थेत सुधारणा केल्या.

6. अकबराने कोणत्या राजपुताशी सामोपचाराचे धोरण स्वीकारले?

उत्तर – अकबराने मेवाडच्या राजपुतांशी सामोपचाराचे धोरण स्वीकारले.

7. मुघल सत्तेचा अंत कधी झाला?

उत्तर – मुघल सत्तेचा अंत इ.स. १८५७ च्या स्वातंत्र्यलढ्यात झाला.

8. अकबराच्या महसूल सुधारणांचे नेतृत्व कोणी केले?

उत्तर – अकबराच्या महसूल सुधारणांचे नेतृत्व राजा तोडरमल याने केले.

9. ताजमहाल कोणत्या सम्राटाच्या काळात बांधला गेला?

उत्तर – ताजमहाल शहाजहानच्या काळात बांधला गेला.

10. मुघल चित्रकलेचा उगम कोठून झाला?

उत्तर – मुघल चित्रकलेचा उगम इराणी चित्रकलेतून झाला.

11. औरंगजेबाच्या काळात कोणत्या कलेला बंदी घालण्यात आली?

उत्तर – औरंगजेबाच्या काळात चित्रकला आणि संगीताला बंदी घालण्यात आली.

12. मुघल काळातील प्रसिद्ध आत्मचरित्र कोणते आहे?

उत्तर – मुघल काळातील प्रसिद्ध आत्मचरित्र ‘बाबरनामा’ आहे.

13. अकबराने कोणत्या संस्कृत ग्रंथांचे फारसीत भाषांतर करवले?

उत्तर – अकबराने रामायण, महाभारत आणि पंचतंत्र यांचे फारसीत भाषांतर करवले.

14. मुघल काळात व्यापाराचे प्रमुख केंद्र कोणते होते?

उत्तर – मुघल काळात सुरत हे व्यापाराचे प्रमुख केंद्र होते.

15. औरंगजेबाने दख्खनमध्ये कोणाशी संघर्ष केला?

उत्तर – औरंगजेबाने दख्खनमध्ये मराठ्यांशी संघर्ष केला.

दीर्घ प्रश्न

1. मुघल सत्ता भारतात कशी प्रस्थापित झाली?

उत्तर – मुघल सत्ता भारतात बाबराने इ.स. १५२६ मध्ये पानिपतच्या पहिल्या युद्धात इब्राहिम लोदीचा पराभव करून प्रस्थापित केली. त्याने आपल्या व्यूहरचनेच्या कौशल्याचा आणि शक्तिशाली तोफखान्याचा वापर करून दिल्लीवर कब्जा मिळवला. यानंतर मुघलांनी तीन शतकांहून अधिक काळ भारतावर राज्य केले आणि त्यांचे साम्राज्य देशभर पसरले.

2. अकबराच्या महसूल व्यवस्थेतील सुधारणा काय होत्या?

उत्तर – अकबराने शेरशाह सूर याच्या महसूल व्यवस्थेत सुधारणा करून ती अधिक शिस्तबद्ध बनवली, ज्यात जमिनीचे सर्वेक्षण आणि प्रतवारी करून महसूल निश्चित केला गेला. त्याने शेतकऱ्यांना दहा वर्षांसाठी महसूल निश्चिंती दिली आणि दुष्काळासारख्या संकटात सूट देण्याची तरतूद केली. या सुधारणांमुळे शेतकरी समाधानी झाला आणि अकबराचे लोककल्याणकारी धोरण दिसून आले.

3. मुघल काळातील स्थापत्यकलेची वैशिष्ट्ये कोणती होती?

उत्तर – मुघल काळातील स्थापत्यकलेत संगमरवरी दगडांचा वापर, भव्य घुमट आणि कलाकुसर यांचा समावेश होता, ज्याचा उत्कृष्ट नमुना ताजमहाल आहे. बाबराच्या काळात इराणी शैलीतील मशिदी बांधल्या गेल्या, तर अकबर आणि शहाजहानच्या काळात भारतीय-इस्लामी शैली विकसित झाली. फत्तेपूर सिक्री, लाल किल्ला आणि शालीमार बाग यांसारख्या वास्तूंनी मुघल स्थापत्याला वैभव प्राप्त करून दिले.

4. मुघल काळात चित्रकलेला कसा प्रोत्साहन मिळाला?

उत्तर – मुघल काळात चित्रकलेला अकबर आणि जहांगीर यांनी विशेष प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे इराणी शैलीतून प्रेरणा घेतलेली लघुचित्रे विकसित झाली. अकबराने दरबारात कुशल चित्रकार नेमले, तर जहांगीराच्या काळात पशुपक्षी आणि नैसर्गिक दृश्यांची वास्तववादी चित्रे काढली गेली. औरंगजेबाने मात्र चित्रकलेला बंदी घातल्याने तिचा ऱ्हास झाला आणि चित्रकारांनी राजस्थानी व पहाडी शैली विकसित केल्या.

5. मुघल काळातील व्यापाराची भरभराट कशी झाली?

उत्तर – मुघल काळात अंतर्गत आणि परदेशी व्यापाराला चालना मिळाली, ज्यासाठी आग्रा ते काबूल आणि सुरतसारखी बंदरे महत्त्वाची ठरली. भारतातून रेशमी कापड, मसाले आणि रत्ने निर्यात होत असत, तर सोने, चांदी आणि घोडे आयात केले जात. युरोपियन व्यापाऱ्यांच्या वखारी स्थापन झाल्याने भारतात चांदीचा ओघ वाढला आणि व्यापाराची समृद्धी दिसून आली.

6. औरंगजेबाच्या कारकिर्दीचे वैशिष्ट्य काय होते?

उत्तर – औरंगजेबाने मुघल साम्राज्य दख्खनमध्ये विस्तारण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्याला मराठ्यांचा तीव्र विरोध सहन करावा लागला. त्याचे कट्टर धार्मिक धोरण आणि सततची युद्धे यामुळे साम्राज्याला उतरती कळा लागली. त्याच्या शेवटच्या २५ वर्षांत मराठ्यांशी संघर्ष आणि युरोपियन हस्तक्षेप वाढला, ज्याने मुघल सत्तेचा अंत जवळ आणला.

7. मुघल काळातील संगीतकलेचा विकास कसा झाला?

उत्तर – मुघल काळात अकबराने तानसेनसारख्या संगीतकारांना राजाश्रय दिल्याने हिंदुस्थानी संगीताचा उत्कर्ष झाला. जहांगीर आणि शहाजहान यांनीही संगीताला प्रोत्साहन दिले, परंतु औरंगजेबाने त्यावर बंदी घातली. या काळात इराणी, काश्मिरी आणि तुर्की संगीताचा प्रभाव भारतीय संगीतावर पडला आणि नवीन शैली उदयाला आल्या.

8. अकबराने दख्खनमध्ये काय प्रयत्न केले?

उत्तर – अकबराने दख्खनमध्ये निजामशाही जिंकण्यासाठी इ.स. १५९५ मध्ये अहमदनगरला वेढा दिला, परंतु चांदबिबीच्या प्रतिकारामुळे त्याला पूर्ण यश मिळाले नाही. चांदबिबीच्या मृत्यूनंतर त्याने अहमदनगर जिंकले आणि खानदेश, वऱ्हाडसह तीन सुभे निर्माण केले. मात्र, शाहजादा सलीमच्या बंडामुळे त्याला दक्षिण मोहीम अर्धवट सोडावी लागली.

9. मुघल काळातील साहित्याची वैशिष्ट्ये काय होती?

उत्तर – मुघल काळात बाबरनामा, अकबरनामा आणि ऐन-इ-अकबरीसारख्या फारसी साहित्यकृती निर्माण झाल्या, तर अकबराने संस्कृत ग्रंथांचे भाषांतर करवले. स्थानिक बोलीभाषेत तुलसीदासांचे रामचरितमानस आणि कबीराचे दोहे प्रसिद्ध झाले. शाहजहानचा मुलगा दारा शुकोह याने उपनिषदांचे फारसीत भाषांतर करून साहित्यात योगदान दिले.

10. मुघल साम्राज्याचा ऱ्हास कसा झाला?

उत्तर – मुघल साम्राज्याचा ऱ्हास औरंगजेबाच्या कट्टर धोरणांमुळे, मराठ्यांच्या वाढत्या शक्तीमुळे आणि युरोपियन हस्तक्षेपामुळे झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर कमकुवत उत्तराधिकाऱ्यांमुळे साम्राज्याची एकता ढासळली. शेवटी इ.स. १८५७ च्या स्वातंत्र्यलढ्यात बहादूरशाहच्या पराभवाने मुघल सत्तेचा अंत झाला.