Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 11
जनपदे आणि गणराज्ये
लघु प्रश्न
1. जनपद म्हणजे काय?
उत्तर – जनांच्या स्थिर वस्तीचे स्थान, जिथे स्वतंत्र प्रशासनयंत्रणा विकसित झाली, त्याला जनपद म्हणतात.
2. गणराज्य म्हणजे काय?
उत्तर – जिथे अनेक व्यक्ती सामूहिकपणे राज्यकारभार करत, अशा राज्यप्रणालीला गणराज्य म्हणतात.
3. राजन म्हणजे कोण?
उत्तर – राजन हा जनपदाचा प्रमुख होता, जो प्रशासन, न्याय आणि युद्धकारभार पाहत असे.
4. गणराज्य किती प्रकारचे होते?
उत्तर – गणराज्य तीन प्रकारची होती: एकवंशीय गणराज्य, मिश्र गणराज्य आणि संघराज्य.
5. वज्जी गणसंघ कोणत्या कुळांपासून बनला होता?
उत्तर – वज्जी गणसंघ लिच्छवी, ज्ञातृक आणि विदेह या कुळांपासून बनला होता.
6. सभेची भूमिका काय होती?
उत्तर – सभा ही सल्लागार संस्था होती, जी जनतेच्या हिताचे निर्णय घेत असे.
7. समितीचा मुख्य उद्देश काय होता?
उत्तर – समिती ही विधिमंडळासारखी संस्था होती, जी कायदे तयार करत असे.
8. कुरू आणि पांचाल जनपदे कोणत्या प्रदेशात होती?
उत्तर – कुरू आणि पांचाल जनपदे मध्यदेशात होती.
9. आयुधजीवी संघ म्हणजे काय?
उत्तर – आयुधजीवी संघ हे प्रमुखतः योद्धावर्गावर आधारित गणसंघ होते.
10. लोकसत्ताक पद्धती कोणत्या गणराज्यात होती?
उत्तर – पंजाब आणि सिंध येथील गणराज्यांत लोकसत्ताक पद्धती होती.
11. अल्पलोकसत्ताक पद्धती कोणत्या गणराज्यात होती?
उत्तर – वज्जी, अंधक-वृष्णी आणि यौधेय गणराज्यांत अल्पलोकसत्ताक पद्धती होती.
12. महाजनपद म्हणजे काय?
उत्तर – मोठ्या प्रमाणावर विस्तारलेली आणि सामर्थ्यवान जनपदे म्हणजे महाजनपद.
13. मगध महाजनपद का प्रसिद्ध होते?
उत्तर – मगध महाजनपद लोहखनिज संसाधने, संगठित सैन्य आणि मजबूत प्रशासनामुळे प्रसिद्ध होते.
14. गांधार जनपद कोणत्या प्रदेशात होते?
उत्तर – गांधार जनपद उत्तर-पश्चिम भारतात होते.
15. महाजनपदांच्या विकासामागील कारणे कोणती?
उत्तर – लोहखनिजांचा वापर, भूप्रदेशाची संपत्ती, व्यापार आणि मजबूत सैन्य हे महाजनपदांच्या विकासामागील प्रमुख कारणे होती.
दीर्घ प्रश्न
1. वैदिक समाजातील ‘जन’ आणि ‘जनपद’ यामधील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर – वैदिक समाजातील ‘जन’ हा समान परंपरा आणि भाषा असलेला समूह होता. हळूहळू स्थलांतर आणि स्थिर वस्तीमुळे ‘जनपद’ स्थापन झाली. जनपद ही प्रशासन आणि निश्चित भौगोलिक सीमा असलेली राजकीय संस्था बनली.
2. गणराज्य आणि राजेशाही यामधील तीन प्रमुख फरक सांगा.
उत्तर – गणराज्यांत राजा नसून लोकप्रतिनिधी राज्यकारभार पाहत. राजेशाहीत राजा सर्वोच्च अधिकार असतो. गणराज्य लोकसहभागाने चालते, तर राजेशाहीत सत्ता वारशाने मिळते.
3. वज्जी गणराज्याचे वैशिष्ट्ये काय होती?
उत्तर – वज्जी गणराज्य हे अनेक कुलांनी एकत्र येऊन स्थापन केलेले होते. येथे निर्णय प्रजासत्ताक पद्धतीने घेतले जात. लिच्छवी, ज्ञातृक आणि विदेह ही प्रमुख कुळे याचा भाग होती.
4. गणराज्यांच्या प्रशासन व्यवस्था कशा होत्या?
उत्तर – गणराज्यांमध्ये सभा आणि समिती राज्यकारभार पहात. राजा नसून लोकप्रतिनिधी निर्णय घेत. काही गणराज्यांत अल्पसंख्याक वर्ग सत्ता सांभाळत असे.
5. महाजनपदांची निर्मिती कशी झाली?
उत्तर – इसवी सन पूर्व ८व्या शतकात लहान जनपदांचे विलिनीकरण होऊन बलशाली महाजनपदे निर्माण झाली. संसाधने, व्यापार आणि सैन्याच्या बळावर ती मोठी झाली. मगध, कोसल, वज्जी आणि गांधार प्रमुख महाजनपदे होती.
6. मगध महाजनपदाचे सामर्थ्य कशामुळे वाढले?
उत्तर – मगधमध्ये सुपीक जमिनी आणि लोहखनिजांचे साठे होते. त्याचा वापर करून त्यांनी सामर्थ्यवान सैन्य निर्माण केले. कुशाग्र राजकारण आणि व्यापारामुळे मगध महाजनपद प्रबळ झाले.
7. गणराज्य पद्धतीचा लोकांवर काय परिणाम झाला?
उत्तर – गणराज्यात लोकप्रतिनिधींना सत्ता मिळाल्याने जनतेचा राजकारणात सहभाग वाढला. प्रजासत्ताक पद्धतीमुळे न्यायिक आणि आर्थिक सुधारणा झाल्या. मात्र, काही ठिकाणी सत्ताधारी वर्गाचा अधिक हस्तक्षेप असल्याने सर्वसामान्य जनतेचा प्रभाव कमी झाला.
8. राजेशाहीतील राजा कोणत्या जबाबदाऱ्या पार पाडत असे?
उत्तर – राजेशाहीत राजा सैन्य, न्याय आणि प्रशासकीय निर्णय घेत असे. तो कर संकलन आणि संरक्षणाची जबाबदारी पार पाडत असे. काही ठिकाणी राजा जनतेच्या सहमतीने राज्य करत असे, तर काही ठिकाणी तो सर्वाधिकारी असे.
9. सोळा महाजनपदांमध्ये कोणकोणती महाजनपदे होती?
उत्तर – सोळा महाजनपदे म्हणजे मगध, कोसल, वज्जी, गांधार, काशी, पांचाल, कुरू, मत्स्य, वत्स, चेदि, अस्मक, अवंती, सुराष्ट्र, कंबोज, मल्ल आणि अंग. यातील मगध सर्वांत बलशाली होते.
10. गणराज्य आणि आधुनिक लोकशाही यामध्ये काय साम्य आणि फरक आहेत?
उत्तर – गणराज्यात लोकप्रतिनिधी शासन करत, ज्यामुळे लोकशाहीचा पाया तयार झाला. मात्र, सर्व लोकांना मतदानाचा अधिकार नसे. आधुनिक लोकशाहीत सर्व नागरिकांना मताधिकार असून सरकार संविधानावर आधारित असते.
Leave a Reply