Notes For All Chapters – इतिहास Class 11
भारत, श्रीलंका आणि आग्नेय आशिया
१३.१ भारत आणि श्रीलंका
परिचय
- श्रीलंका आणि भारत यांचा इतिहास प्राचीन काळापासून एकमेकांशी जोडलेला आहे.
- दीपवंश, महावंश, चूल्लवंश या तीन ग्रंथांमधून बुद्धपूर्व आणि बुद्धोत्तर काळातील राजवंश, परस्परसंबंध आणि ऐतिहासिक घटनांची माहिती मिळते. या ग्रंथांना ‘वंशग्रंथ’ म्हणतात.
श्रीलंकेचे पहिले राज्य: तांबपण्णी (ताम्रपर्णी)
- इसवी सनाच्या सहाव्या शतकात श्रीलंकेत तांबपण्णी नावाचे पहिले राज्य स्थापन झाले.
- दुसरे नाव: राजराट.
- ग्रीक इतिहासकारांनी श्रीलंकेचा उल्लेख ‘तॅप्रोबेन’ असा केला.
- पहिला राजा: विजय, जो भारतातील वंग-कलिंग राज्यातील युवराज होता.
- विजय सुप्पारक (सोपारा) मार्गे श्रीलंकेत पोहोचला.
बौद्ध धर्माचा प्रसार
- सम्राट अशोकाचा पुत्र थेर महिंद (महेंद्र) श्रीलंकेच्या अनुराधपूर येथील मिहिनथले येथे आला.
- त्याने श्रीलंकेचा राजा देवानामपिय तिस्स याला बौद्ध धर्माची दीक्षा (पब्बज्जा/प्रवज्ज्या) दिली.
- राजा आणि प्रजाजनांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला.
- राजाच्या धाकट्या भावाची पत्नी अनुला हिने भिक्खुनी बनण्याची इच्छा व्यक्त केली.
- थेर महिंद यांनी आपली बहीण थेरी संघमित्ता (संघमित्रा) यांना भारतातून बोलावले.
- थेरी संघमित्ताने बोधिवृक्षाची फांदी आणली आणि अनुलाला दीक्षा दिली.
- अनुला ही श्रीलंकेतील पहिली भिक्खुनी ठरली.
- थेरी संघमित्ताने श्रीलंकेत पहिले भिक्खुनी शासन (भिक्खुनी संघ) प्रस्थापित केले.
उंडुवप पोया
- थेरी संघमित्ताच्या आगमनाचे स्मरण म्हणून दरवर्षी डिसेंबरच्या पौर्णिमेला उंडुवप पोया साजरा केला जातो.
प्राचीन स्तूप
- अंबस्थल दगाबा: मिहिनथले येथे थेर महिंदांच्या अस्थींवर उभारलेला स्तूप.
- थूपाराम: अनुराधपूर येथे राजा देवानामपिय तिस्स याने गौतम बुद्धांच्या उजव्या खांद्याच्या अस्थींवर बांधलेला हा श्रीलंकेतील सर्वात प्राचीन स्तूप आहे.
बुद्धघोष
- बुद्धघोष हा प्राचीन श्रीलंकेतील सुप्रसिद्ध भारतीय तत्त्वज्ञ होता.
- वास्तव्य: अनुराधपूरमधील महाविहार.
- प्रसिद्ध ग्रंथ: विशुद्‌धिमग्ग, जो तिपिटक ग्रंथांइतकाच महत्त्वाचा मानला जातो.
पुलत्थीनगर (पोलन्नरुवा)
- चूल्लवंश ग्रंथात पोलन्नरुवाचा उल्लेख पुलत्थीनगर म्हणून आहे.
- इसवी सनाच्या दहाव्या शतकात चोळ सम्राट पहिला राजराजा याने श्रीलंकेवर आक्रमण करून अनुराधपूर उद्ध्वस्त केले.
- त्याने पोलन्नरुवाला राजधानी बनवले आणि नाव ठेवले जननाथमंगलम.
- त्याने एक शिवालय आणि राणीच्या स्मरणार्थ दुसरे शिवालय बांधले, ही श्रीलंकेतील सर्वात प्राचीन हिंदू मंदिरे आहेत.
विजयबाहू आणि पराक्रमबाहू
विजयबाहू याने चोळांचा पराभव करून त्यांचे वर्चस्व संपवले.
पहिला पराक्रमबाहू (१२वे शतक):
- श्रीलंकेतील इतिहासातील महत्त्वाचा राजा.
- बौद्ध संघ विस्कळित झाले होते, त्यांना महाथेर कस्सप यांच्या मार्गदर्शनाखाली एकत्रित केले.
- रूहुना राज्याचा पराभव केला.
निस्संक मल्ल: रूहुना राज्यातील गौतम बुद्धांचा दंतधातू परत मिळवला आणि पोलन्नरुवात बौद्ध मंदिर बांधले.
चंद्रशिला आणि गलपोथा
- चंद्रशिला: मंदिराच्या स्तूपाच्या पायथ्याशी अर्धवर्तुळाकृती पायरीचा दगड, ज्यावर हंस, हत्ती, घोडे आणि वेली कोरलेल्या आहेत.
- गलपोथा: पोलन्नरुवातील ८.१७ मीटर लांब आणि १.३९ मीटर रुंद शिलापट्टावरील अभिलेख, ज्यामध्ये निस्संक मल्ल याची कारकीर्द आणि पराक्रम यांचे वर्णन आहे. त्यावर गजलक्ष्मीची प्रतिमा कोरलेली आहे.
दंतधातूचे मंदिर
- सध्याचे दंतधातूचे मंदिर श्री दलद मलिगव कँडी येथे आहे.
- युनेस्कोने जागतिक सांस्कृतिक वारशाचा दर्जा दिला आहे.
दाम्बुल्ल आणि सिगिरिया
- दाम्बुल्ल: बौद्ध लेणी, ज्यांना जागतिक सांस्कृतिक वारसा दर्जा आहे. येथे बुद्ध आणि बोधिसत्त्वांच्या मूर्तींसह छतांवर चित्रे आहेत.
- सिगिरिया: पर्वतावरील खडकावर बांधलेला किल्ला आणि राजवाडा. प्रवेशद्वाराजवळ सिंहाची प्रचंड मूर्ती आहे. भित्तिचित्रांची शैली अजिंठाशी तुलनीय आहे.
सहज माहिती
- बुद्धांच्या महापरिनिब्बानानंतर त्यांच्या अस्थी (धातू) बौद्ध संघांना देण्यात आल्या.
- दंतधातू कलिंग देशातून श्रीलंकेत आला, ज्याला राज्य करण्याचा दैवी अधिकार मानला गेला.
- इसवी सनापूर्वी तिसरे शतक ते इसवी सनाचे पहिले शतक य काळातील कोरीव लेख अशोककालीन ब्राह्मी लिपीत आहेत, ज्यापासून सिंहल लिपी विकसित झाली.
१३.२ भारत आणि आग्नेय आशिया
परिचय
- आग्नेय आशियात भारतीय वसाहती आणि राज्यांची माहिती चिनी नोंदींमधून मिळते.
- प्राचीन भारतीय साहित्यात या प्रदेशाला सुवर्णभूमी म्हणतात.
- इसवी सनापूर्वी पहिले शतक ते इसवी सनाचे पहिले शतक य काळात व्यापारी संबंध सुरू झाले.
- चोळ राजवटीत (१०वे शतक) समुद्रमार्गे व्यापार वृद्धिंगत झाला.
आग्नेय आशियाचे विभाग
- मुख्य भूभाग (इंडो-चीन): म्यानमार, थायलंड, कंबोडिया, लाओस, व्हिएतनाम, मलेशियाचा पश्चिम भाग.
- समुद्री प्रदेश: मलाया द्वीपसमूह (मलेशियाचा पूर्व भाग, इंडोनेशिया).
भारतीय संस्कृतीचा प्रसार
- इसवी सनापूर्वी दुसरे शतक ते इसवी सनाचे दुसरे शतक य काळात व्यापारामुळे संपर्क वाढला.
- व्यापाऱ्यांसह पुरोहित, भिक्खू, मुशाफीर आणि राजघराण्यातील व्यक्ती आग्नेय आशियात गेले.
- यामुळे भारतीय संस्कृतीचा प्रसार झाला आणि काहींनी स्वतंत्र राज्ये स्थापन केली.
म्यानमार
- प्राचीन नाव: ब्रह्मदेश.
- इसवी सनापूर्वी दुसरे शतक: प्यू नगरराज्ये (हालीन, बेइक्थानो, श्रीक्षेत्र).
- श्रीक्षेत्रचे संस्थापक शाक्य कुळातील होते (आख्यायिका).
- इसवी सनाचे पहिले शतक: पगान राज्य उदयाला आले.
- अनव्रथ: पगान साम्राज्याचा संस्थापक, थेरवादी बौद्ध धर्माचे पुनरुज्जीवन केले.
- श्वेडगॉन पॅगोडा: यंगून येथील सोन्याने मढवलेला पॅगोडा, बुद्धांच्या आठ केसांवर बांधला गेला.
- आनंद मंदिर: क्यांझिथ्थाच्या कारकिर्दीत बांधले, भारतीय-पगान शैलीचे संमिश्रण.
थायलंड
- प्राचीन नाव: सयाम, आता थायलंड.
- इसवी सनाचे सहावे ते अकरावे शतक: द्वारावती राज्य (मॉन लोकांचे).
- भारतीय प्रभाव: शिल्प, साहित्य, नीतिशास्त्र, दंडनीती.
- रामाकिएन: थाई रामायणाची परंपरा.
- इसवी सनाचे चौदावे शतक: अयुथ्था राज्य, जिथे रामचरित्र लोकप्रिय झाले.
व्हिएतनाम, लाओस आणि कंबोडिया
व्हिएतनाम – फुनान:
- मेकाँग नदीच्या मुखाजवळील प्राचीन राज्य.
- चिनी साहित्यात माहिती, तटबंदी, मंदिरांचे अवशेष मिळाले.
चंपा:
- चामवंशीय लोकांचे राज्य, ब्राह्मी लिपीत संस्कृत लेख.
- माइ सान: शैव मंदिरांचा परिसर, जागतिक वारसा.
लाओस:
- प्राचीन राज्य: लाओ सांग (१४वे-१८वे शतक).
- बौद्ध धर्म आणि रामायणाचा प्रभाव.
कंबोडिया:
- प्राचीन नाव: कंबुज देश.
- चेन्ला: ख्मेर वंशाचे पहिले राज्य, दुसरा जयवर्मन संस्थापक.
- ख्मेर साम्राज्य: ५०० वर्षांत विस्तार.
- अंकोरवट: दुसरा सूर्यवर्मनने बांधलेले विष्णुमंदिर.
- बयोन मंदिर: सातवा जयवर्मनने अंकोरथॉम येथे बांधले.
मलेशिया आणि इंडोनेशिया
श्रीविजय:
- सुमात्रात उदय, चोळ आक्रमणाने दुर्बल झाले.
- परमेश्वरन: मलायुचा शेवटचा राजा, सुलतानशाही स्थापन केली.
मजपहित:
- पूर्व जावात तेराव्या शतकात उदय, विजय संस्थापक.
- भारतीय संस्कृतीचा प्रभाव असलेले शेवटचे राज्य.
शैलेन्द्र:
- आठवे-नववे शतक, बौद्ध धर्माचे अनुयायी.
- बोरोबुदुर: जागतिक वारसा स्तूप.
मतराम:
- संजय संस्थापक, महाभारत-हरिवंशाची जावानीज भाषांतरे.
- वायांग: छायानाट्य, रामायण-महाभारत कथा सादर.
- प्रांबनान: शिवमंदिरांचा समूह, जागतिक वारसा.
महत्त्वाच्या संकल्पना
- ब्राह्मी लिपी: श्रीलंका आणि आग्नेय आशियातील लिपींचा आधार.
- धातू: बुद्धांच्या अस्थींचे अवशेष.
- सुवर्णभूमी: आग्नेय आशियाचा प्राचीन उल्लेख.
- जागतिक सांस्कृतिक वारसा: दाम्बुल्ल, सिगिरिया, अंकोरवट, बोरोबुदुर, प्रांबनान इत्यादी.
Leave a Reply