Notes Chapter 6 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

भारतातील दुसरे नागरीकरण

१. महाजनपदांचा उदय आणि पार्श्वभूमी

• वैदिक संस्कृतीच्या उत्तरकाळात लहान लहान गावे आणि प्रदेश एकत्र येऊन मोठी राज्ये निर्माण झाली.
• गंगेच्या खोऱ्यात आणि उत्तर भारतातील विविध भागांत महाजनपदे विकसित झाली.
• लोखंडाचा शोध लागल्यामुळे शेतीत सुधारणा झाली आणि युद्धतंत्र विकसित झाले.
• मोठ्या राज्यांची निर्मिती, शहरीकरण, व्यापार आणि सामाजिक परिवर्तनामुळे महाजनपदांचा विस्तार झाला.

२. सोळा प्रमुख महाजनपदे आणि त्यांची स्थाने

३. महाजनपदातील राज्यव्यवस्था

(अ) राजशाही (Monarchy)

• राजा सर्वोच्च असायचा आणि त्याचे राज्य वारसाहक्काने पुढे जायचे.
• राजाला मंत्रिमंडळ आणि प्रशासकीय यंत्रणेचा पाठिंबा असे.
• उदाहरणे: मगध, कोशल, काशी, वत्स.

(ब) गणराज्य (Republic)

• यात राजा नव्हता, शासन लोकसभेच्या (संघाच्या) माध्यमातून चालत असे.
• निर्णय लोकसभेत बहुमताने घेतले जात असत.
• उदाहरणे: वज्जी, मल्ल, लिच्छवी.

४. राज्यव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये

(अ) राजाची निवड

• राजशाहीत राजाची निवड वंशपरंपरेने होत असे.
• गणराज्यात राजा किंवा प्रमुख लोकप्रतिनिधींमधून निवडला जात असे.

(ब) राजाचे अधिकार

• कर वसूल करणे, न्यायदान करणे, युद्ध छेडणे आणि शांतता राखणे.
• राजदरबारात मंत्री आणि प्रशासकांचा सल्ला घेतला जात असे.
• व्यापार आणि अर्थव्यवस्था नियंत्रित करण्याची जबाबदारी देखील राजाकडे असे.

(क) निर्णय प्रक्रिया

• राजशाहीत राजा अंतिम निर्णय घेत असे.
• गणराज्यात लोकसभा आणि मंत्रिमंडळ यांचे मत विचारात घेतले जात असे.
• खुल्या चर्चेतून निर्णय घेण्याची प्रक्रिया गणराज्यात दिसून येत असे.

५. भारतातील दुसऱ्या नागरीकरणाची प्रक्रिया

• सिंधू संस्कृतीनंतर भारतात दुसऱ्या नागरीकरणाची प्रक्रिया झाली.
• गंगेच्या खोऱ्यात मोठी शहरे विकसित झाली, उदा. पाटलीपुत्र, वाराणसी, वैशाली.
• नवीन तंत्रज्ञान: लोखंडी हत्यारे, नाणी, शेतीसाठी नवे अवजारे यांचा विकास झाला.
• व्यापार वाढला आणि शहरी संस्कृतीचा विस्तार झाला.
• नवीन व्यापारी मार्ग आणि नद्यांच्या किनारी बंदरे यांचा विकास झाला.

६. धार्मिक व सामाजिक परिवर्तन

(अ) बौद्ध धर्म

• गौतम बुद्धांनी सांगितलेला अष्टांग मार्ग: १. सम्यक दृष्टि (योग्य दृष्टी) २. सम्यक संकल्प (योग्य विचार) ३. सम्यक वाणी (सत्य भाषण) ४. सम्यक कर्म (सदाचरण) ५. सम्यक आजीविका (शुद्ध उपजीविका) ६. सम्यक प्रयत्न (सतत चांगले प्रयत्न करणे) ७. सम्यक स्मृती (योग्य स्मृती) ८. सम्यक समाधी (ध्यान व आत्मशुद्धी)

(ब) जैन धर्म

• वर्धमान महावीर यांनी अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह हे पंचमहाव्रत सांगितले.
• त्यांनी श्रमण परंपरा चालू ठेवली आणि कठोर तपश्चर्या केली.
• जैन धर्माचा मुख्य उद्देश मोक्षप्राप्ती आणि कर्म सिद्धांतावर आधारित जीवन जगणे हा होता.

७. नास्तिक दर्शन

• जे विचार वेदांना अंतिम सत्य मानत नाहीत त्यांना नास्तिक दर्शन म्हणतात.
• यामध्ये बौद्ध, जैन आणि चार्वाक दर्शन यांचा समावेश होतो.
• या विचारसरणीनुसार ईश्वर, आत्मा आणि वेद यांना मान्यता नव्हती.
• चार्वाक पंथाने भौतिकवाद आणि आनंदवादी जीवनशैली यांवर भर दिला.

८. महाजनपदांचे महत्त्व

• महाजनपद काळात पहिल्या साम्राज्याची स्थापना झाली.
• मगध हे सर्वात बलाढ्य राज्य बनले आणि त्यानंतर मौर्य साम्राज्याचा उदय झाला.
• या काळात धार्मिक विचारधारा विकसित झाली आणि बौद्ध, जैन धर्माचा प्रसार झाला.
• राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक विकासामुळे भारतात पुढील साम्राज्याच्या निर्मितीस मदत झाली.
• गणराज्य पद्धतीमुळे लोकशाही व्यवस्थेचा पाया घातला गेला.