Question Answers Chapter 12 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11

भारत, वायव्येकडील देश आणि चीन

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

१. सोन्याची रोमन नाणी ……… येथील मिळालेल्या नाणेनिधी मध्ये मिळाली आहेत.
(अ) तमिळनाडू (ब) महाराष्ट्र
(क) कर्नाटक (ड) केरळ

उत्तर – (अ) तमिळनाडू

२. हम्मुराबी हा …… येथील प्रसिद्ध राजा होता.
(अ) सिरीया (ब) बॅबिलोन
(क) चीन (ड) ग्रीस

उत्तर – (ब) बॅबिलोन

३. आशिया आणि …… यांना जोडणाऱ्या मार्गाचा उल्लेख ‘रेशीम मार्ग’ असा केला जातो.
(अ) युरोप (ब) अफ़्रीका
(क) अमेरिका (ड) रशिया

उत्तर – (अ) युरोप

४. ‘व्हाईट हॉर्स टेंपल’ हे …….. मध्ये बांधले गेलेले पहिले बौद्ध मंदिर होय.
(अ) भारत (ब) जपान
(क) चीन (ड) इजिप

उत्तर – (क) चीन

(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

उत्तर – ३. हिप्पॅलस – हिप्पोकुरा

(क) ऐतिहासिक ठिकाण, व्यक्ती, घटनासंबंधी नावे लिहा.

१. जागतिक वारशाचा दर्जा प्राप्त झालेले गांधार प्रदेशातील एक महत्त्वाचे ठिकाण –

उत्तर – तख्त-इ-बाही (दस्तऐवजात उल्लेख: “जागतिक वारशाचा दर्जा प्राप्त झालेले आणखी एक महत्त्वाचे ठिकाण ‘तख्त-इ-बाही’ या नावाने ओळखले जाते.”)

२. इ.स.चौथ्या शतकात अनेक बौद्ध ग्रंथांचे चिनी भाषेमध्ये अनुवाद करणारा बौद्ध भिक्खू –

उत्तर – कुमारजीव (दस्तऐवजात उल्लेख: “इसवी सनाच्या चौथ्या शतकात कुमारजीव या अत्यंत विद्वान आणि ख्यातनाम बौद्ध भिक्खूने अनेक बौद्ध ग्रंथांचे चिनी भाषेमध्ये अनुवाद केले.”)

प्र.३ खालील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

१. कुशाण राजवटीत बौद्ध धर्माचा प्रसार चीनपर्यंत झाला.

उत्तर – दस्तऐवजात नमूद केल्याप्रमाणे, कुशाण सम्राट कनिष्काच्या राजवटीत बौद्ध धर्माचा प्रसार अफगाणिस्तानमार्गे चीनपर्यंत पोचला. कनिष्काचे साम्राज्य पूर्वेकडे पाटलिपुत्रापासून उत्तरेकडे मध्य आशियापर्यंत पसरले होते, आणि त्याच्या राजधानी पुरुषपूर (पेशावर) आणि मथुरा या महत्त्वाच्या केंद्रांमधून सांस्कृतिक आणि धार्मिक देवाणघेवाण होत असे. रेशीम मार्ग हा कुशाण राजांच्या ताब्यात होता, जो तक्षशिला, खैबर खिंड, बामियान आणि पामीरच्या पठारावरून चीनकडे जात असे. या मार्गामुळे बौद्ध भिक्खूंना चीनमध्ये जाणे शक्य झाले. कनिष्काच्या काही नाण्यांवर गौतम बुद्धांची प्रतिमा आणि ‘बोद्दो’ असा लेख आढळतो, जे बौद्ध धर्माच्या प्रसाराचे ठोस पुरावे आहेत. याशिवाय, चिनी बौद्ध भिक्खू फाहियान आणि युआन श्वांग यांनी अफगाणिस्तानातील बौद्ध विहार आणि स्तूपांचे वर्णन केले आहे, जे कुशाण काळात बौद्ध धर्माच्या प्रसाराशी जोडलेले आहेत. म्हणूनच, कुशाण राजवटीच्या काळात रेशीम मार्ग आणि बौद्ध भिक्खूंच्या प्रयत्नांमुळे बौद्ध धर्म चीनपर्यंत पोचला.

२. व्यापारी रेशीम मार्गाच्या कमी अंतराच्या शाखेचा अवलंब क्वचितच करत असत.

उत्तर – दस्तऐवजात रेशीम मार्गाच्या दोन शाखांचा उल्लेख आहे. प्रमुख शाखा ही भारत, मध्य आशियातील वाळवंटातील ओअॅसिस आणि शहरांना जोडणारी होती, तर दुसरी शाखा ही उत्तरेकडील गवताळ प्रदेशातून जाणारी होती, जी कमी अंतराची होती. परंतु, या कमी अंतराच्या शाखेचा अवलंब व्यापारी क्वचितच करत असत, याचे कारण दस्तऐवजात स्पष्ट केले आहे. या मार्गावर भटक्या पशुपालक टोळ्यांचा उपद्रव होत असे, ज्यामुळे प्रवास असुरक्षित बनत असे. तसेच, या मार्गावर निवास आणि भोजनाच्या सोयींचा तसेच बाजारपेठांचा अभाव होता. याउलट, प्रमुख शाखेवर ओअॅसिसमधील शहरांमध्ये व्यापाऱ्यांना निवास, भोजन आणि माल विक्रीसाठी बाजारपेठ उपलब्ध होत असल्याने ती अधिक सुरक्षित आणि सोयीस्कर होती. त्यामुळे, कमी अंतर असूनही दुसऱ्या शाखेचा वापर फारसा होत नव्हता, कारण तिथे सुरक्षितता आणि सुविधांचा अभाव होता.

प्र.४ तुमचे मत नोंदवा.

इस्लामपूर्व काळात गांधार प्रदेश सांस्कृतिकदृष्ट्या भारताशी संलग्न होता.

उत्तर – माझ्या मते, इस्लामपूर्व काळात गांधार प्रदेश सांस्कृतिकदृष्ट्या भारताशी संलग्न होता हे पूर्णपणे सत्य आहे. दस्तऐवजात नमूद केल्याप्रमाणे, गांधार (अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानचा भाग) हा भौगोलिकदृष्ट्या भारत आणि मध्य आशियाला जोडणारा महत्त्वाचा व्यापारी मार्ग होता. सम्राट अशोकाच्या काळात बौद्ध धर्माच्या प्रसारामुळे आणि कुशाण सम्राट कनिष्काच्या राज्यात या प्रदेशात बौद्ध संस्कृतीचा मोठ्या प्रमाणात विकास झाला. बामियानच्या बुद्धमूर्ती, तख्त-इ-बाही आणि शाहजी-की-ढेरी यांसारख्या ठिकाणांवरून भारतीय संस्कृतीचा प्रभाव दिसतो. याशिवाय, गांधार शैलीतील शिल्पकला आणि बौद्ध विहारांचे अवशेष हे भारताशी असलेल्या सांस्कृतिक संबंधांचे ठोस पुरावे आहेत. त्यामुळे, इस्लामच्या आगमनापूर्वी गांधार आणि भारत यांच्यात सांस्कृतिकदृष्ट्या घनिष्ठ संबंध होते, हे निर्विवाद आहे.

प्र.५ टीपा लिहा.

१. शाहजी-की-ढेरी

उत्तर –

• स्थान: पाकिस्तानमधील पेशावरजवळ.
• महत्त्व: हा स्थळ सम्राट कनिष्काच्या काळातील ‘कनिष्क स्तूप’ म्हणून ओळखला जातो.
• वैशिष्ट्य: येथील उत्खननात मिळालेल्या करंडकात गौतम बुद्धांच्या अस्थी असल्याची परंपरा आहे. हा करंडक सध्या पेशावरच्या संग्रहालयात आहे.
• ऐतिहासिक संदर्भ: कुशाण राजवटीत बौद्ध धर्माच्या प्रसाराशी संबंधित महत्त्वाचे ठिकाण.

२. बामियानच्या बुद्धमूर्ती

उत्तर –

• स्थान: अफगाणिस्तानातील बामियान, काबूलच्या पश्चिमेस २५० किमी अंतरावर, रेशीम मार्गावर.
• वैशिष्ट्य: दोन प्रचंड बुद्धमूर्ती – एक ५३ मीटर आणि दुसरी ३८ मीटर उंच, कड्याच्या दगडात कोरलेल्या आणि मातीचे थर चढवून साकारलेल्या.
• वर्णन: मूर्ती रंगीत, सोन्याचा मुलामा चढवलेल्या आणि मौल्यवान रत्ने जडवलेल्या होत्या. युआन श्वांगने त्यांचे सौंदर्य नोंदवले आहे.
• नाश: २००१ मध्ये तालिबानने या मूर्ती नष्ट केल्या.
• पुनर्स्थापना: युनेस्को आणि इतर देशांच्या मदतीने पुनर्स्थापनेसाठी प्रयत्न सुरू आहेत; काही भित्तिचित्रे आणि महापरिनिब्बान मूर्तीचे अवशेष मिळाले आहेत.

प्र.६ पुढील प्रश्नाचे दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे उत्तर लिहा.

प्राचीन कालखंडातील भारत आणि चीन यांच्या संबंधांची माहिती लिहा.

(अ) व्यापारी संबंध

उत्तर – प्राचीन काळात भारत आणि चीन यांच्यात रेशीम मार्गाद्वारे व्यापारी संबंध प्रस्थापित झाले होते. हा मार्ग चीनच्या झिंजीयांग प्रांतातून तक्षशिला आणि काश्मीरपर्यंत पोचत असे. भारतातून मसाले, मौल्यवान खडे, हस्तिदंत, मोती आणि सुगंधी पदार्थ चीनमध्ये निर्यात होत असत, तर चीनमधून रेशीम आणि इतर वस्तू भारतात येत असत. दस्तऐवजात नमूद आहे की, कुशाण राजवटीत हा व्यापारी मार्ग अफगाणिस्तानमार्गे चीनपर्यंत गेला, ज्यामुळे दोन्ही देशांमधील आर्थिक देवाणघेवाण वाढली.

(ब) बौद्ध धर्माचा चीनमध्ये प्रसार

उत्तर – भारतातून बौद्ध धर्माचा प्रसार चीनमध्ये इसवी सनाच्या पहिल्या शतकापासून सुरू झाला. हान राजवटीत सम्राट मिंग-तीच्या प्रतिनिधीबरोबर कश्यप मातंग आणि धर्मरक्ष हे बौद्ध आचार्य इसवी सन ६७ मध्ये चीनमध्ये गेले. त्यांनी बौद्ध ग्रंथांचा चिनी भाषेत अनुवाद केला आणि ‘व्हाइट हॉर्स टेंपल’ हे पहिले बौद्ध मंदिर बांधले गेले. पुढे कुमारजीवने चौथ्या शतकात अनेक ग्रंथांचे अनुवाद केले. सहाव्या शतकापर्यंत थेरवाद आणि महायान बौद्ध धर्म चीनमध्ये प्रस्थापित झाले. फाहियान आणि युआन श्वांग यांसारख्या चिनी भिक्खूंनी भारतातील बौद्ध केंद्रांना भेटी दिल्या.

(क) सेरेंडियन कलाशैली

उत्तर – चीनमध्ये बौद्ध धर्माच्या प्रसाराबरोबरच भारतीय प्रभावाने ‘सेरेंडियन’ (चीन + इंडिया) कलाशैली उदयाला आली. ही शैली झिंजीयांग प्रांतात विकसित झाली आणि त्यावर गांधार शैलीचा प्रभाव होता. ग्रीक, पर्शियन आणि चिनी कलाशैलींचे मिश्रण या शैलीत दिसते. या काळात बुद्ध आणि बोधिसत्त्वांच्या मूर्ती बनवण्यास सुरुवात झाली. सर ऑरेल स्टाईन यांनी केलेल्या संशोधनात टेराकोट्टा शिल्पे उजेडात आली, ज्यामुळे भारत आणि चीनमधील सांस्कृतिक संबंधांचा पुरावा मिळतो.