Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11
मुघलकालीन भारत
प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.
१. मुघल बादशाह बाबर याचा जन्म………येथे झाला.
(अ) बलुचीस्तान (ब) कझाकीस्तान
(क) उझबेकीस्तान (ड) अफगाणिस्तान
उत्तर – (क) उझबेकीस्तान
२. मुघल बादशाह हुमायूनचा पराभव ………. याने केला.
(अ) इब्राहिम लोदी (ब) शेरशाह सूर
(क) बाबर (ड) अकबर
उत्तर – (ब) शेरशाह सूर
३. अकबरनामा हा ग्रंथ………याने लिहिला.
(अ) महमद कासिम (ब) अबुल फजल
(क) मिर्झा हैदर (ड) बदाऊनी
उत्तर – (ब) अबुल फजल
(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
| ‘अ’ गट | ‘ब’ गट |
| १. खाफीखान | अकबरनामा |
| २. मलिक मुहम्मद जायसी | पद्मावत |
| ३. संत कबीर | दोह |
| ४. मिर्झा हैदर | तारिखे रशिदी |
उत्तर – १. खाफीखान – तारिख-ए-खाफीखान
(क) ऐतिहासिक व्यक्तींची नावे लिहा.
१. इब्राहीम लोदी याचा पराभव करणारा – बाबर
२. अकबराचा यशस्वी प्रतिकार करून निजामशाहीचे रक्षण करणारी – चांद सुलताना (चांदबिबी)
प्र.२ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
१. बाबराच्या विरोधात राजपूत राजेएकत्र आले.
उत्तर – स्पष्टीकरण: बाबराने पानिपतच्या युद्धात इब्राहीम लोदीचा पराभव करून दिल्लीवर सत्ता प्रस्थापित केल्यानंतर त्याचा विस्तारवाद राजपुतांना आवडला नाही. त्याच्या सत्तेला आव्हान देण्यासाठी मेवाडचा राजा राणा संग याच्या नेतृत्वाखाली राजपूत राजे एकत्र आले. खानुआच्या लढाईत त्यांनी बाबराचा सामना केला, परंतु बाबराच्या युद्धकौशल्यामुळे ते पराभूत झाले.
२. शेरशहा सूर आदर्श राज्यकारभारासाठी प्रसिद्ध होता.
उत्तर – स्पष्टीकरण: शेरशहा सूर याने आपल्या अल्पकालीन कारकिर्दीत प्रशासनात महत्त्वाच्या सुधारणा केल्या. त्याने उत्तर भारतातील अफगाण सरदारांना एकत्र आणून सत्ता मजबूत केली आणि महसूल व्यवस्थेत सुधारणा घडवून आणल्या. त्याच्या काळातील प्रशासनिक शिस्त आणि लोककल्याणकारी धोरणांमुळे तो आदर्श राज्यकर्ता म्हणून प्रसिद्ध झाला.
३. सम्राट अकबराने हिंदुस्तानात सत्तेचा पाया भक्कम केला.
उत्तर – स्पष्टीकरण: अकबराने बुद्धिमत्ता, सहिष्णुता आणि सामोपचाराच्या धोरणाने मुघल सत्तेचा विस्तार केला. त्याने काबूलपासून बंगालपर्यंत आणि काश्मीरपासून खानदेशापर्यंत साम्राज्य निर्माण केले. राजपुतांशी मैत्रीपूर्ण संबंध ठेवून आणि सर्वधर्मसमभावाचे धोरण अवलंबून त्याने लोकांची मने जिंकली, ज्यामुळे मुघल सत्ता मजबूत झाली.
४. औरंगजेबाच्या काळात मुघल कलेचा ऱ्हास झाला.
उत्तर – स्पष्टीकरण: औरंगजेबाने कट्टर धार्मिक धोरण स्वीकारले आणि चित्रकला, संगीत यांसारख्या कलांवर बंदी घातली. त्याने कलांना दिला जाणारा राजाश्रय काढून घेतल्यामुळे कलाकारांनी इतर ठिकाणी आश्रय शोधला. यामुळे मुघलकालीन कलेचा विकास थांबला आणि त्याचा ऱ्हास झाला.
प्र.३ टीपा लिहा.
१. मुघलकालीन कला
उत्तर –
- मुघल काळात कला क्षेत्रात चित्रकला, संगीत आणि हस्तकला यांचा विकास झाला.
- अकबराच्या काळात इराणी शैलीतील चित्रकलेला प्रोत्साहन मिळाले; जहांगीराने पशुपक्षी आणि नैसर्गिक दृश्यांच्या चित्रांना महत्त्व दिले.
- संगीतात तानसेनसारखे महान गायक उदयाला आले आणि हिंदुस्थानी संगीताचा उत्कर्ष झाला.
- हस्तिदंतावरील कोरीव कामाला राजाश्रय मिळाला, परंतु औरंगजेबाच्या काळात कलांवर बंदीमुळे ऱ्हास झाला.
२. मुघलकालीन साहित्य
उत्तर –
- मुघल काळात फारसी भाषेत उत्तम साहित्यकृती निर्माण झाल्या, उदा., बाबराचा ‘बाबरनामा’, अबुल फजल यांचा ‘अकबरनामा’ आणि ‘ऐन-इ-अकबरी’.
- अकबराने संस्कृत ग्रंथांचे (रामायण, महाभारत) फारसीत भाषांतर करवले.
- स्थानिक बोलीभाषेतही साहित्य समृद्ध झाले, उदा., तुलसीदासांचे ‘रामचरितमानस’, कबीरांचे दोहे, जायसीचे ‘पद्मावत’.
- दारा शुकोहने उपनिषदांचे फारसीत भाषांतर करून साहित्याला नवे परिमाण दिले.
प्र.४ खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
१. मुघलकाळामध्ये महसूल व्यवस्थेत कोणते बदल करण्यात आले?
उत्तर –
- मुघल काळात अकबराने शेरशाह सूर याच्या महसूल व्यवस्थेत सुधारणा केल्या. जमिनीचे सर्वेक्षण करून ती सुपीक, नापीक, बागाईत आणि जिराईत अशा चार प्रतींमध्ये विभागली गेली.
- प्रत्येक शेतकऱ्याच्या जमिनीचे क्षेत्र नोंदवले गेले आणि मागील दहा वर्षांच्या उत्पादनाची सरासरी काढून त्याच्या १/३ हिस्सा महसूल म्हणून निश्चित केला गेला.
- हा महसूल १० वर्षांसाठी कायम ठेवला गेला, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना निश्चिंती मिळाली. महसूल रोख किंवा शेतमालात वसूल केला जाई.
- शेतकऱ्यांना जमीन कसण्यासाठी कर्ज दिले जाई आणि ते सुलभ हप्त्यांत वसूल केले जाई. दुष्काळ, पूर यांसारख्या संकटांत महसूलात सूट देण्याची तरतूद होती.
- या सुधारणांमुळे शेतकरी समाधानी राहिला आणि अकबराचे लोककल्याणकारी धोरण दिसून आले. राजा तोडरमल याने या सुधारणांत महत्त्वाची भूमिका बजावली.
२. मुघलकाळातील स्थापत्याची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
उत्तर –
- मुघलकालीन स्थापत्यात भारतीय आणि इस्लामी शैलींचा संगम दिसतो, ज्याला ‘इंडो-इस्लामिक’ स्थापत्य म्हणतात.
- बाबराच्या काळात काबूलबाग मशीद आणि संभलची जामा मशीद इराणी शैलीत बांधली गेली. शेरशाहच्या काळात सहस्रामची कबर आणि पुराना किल्ला हे उत्तम नमुने आहेत.
- अकबराने फत्तेपूर सिक्री वसवले, जिथे जामा मशीद, बुलंद दरवाजा यांसारख्या वास्तू उभ्या राहिल्या. लाल दगड आणि संगमरवराचा वापर, भव्य घुमट आणि कमानी ही वैशिष्ट्ये होती.
- शहाजहानच्या काळात स्थापत्याचा सुवर्णकाळ आला; ताजमहाल, लाल किल्ल्यातील दिवाण-इ-आम, दिवान-इ-खास, जामा मशीद हे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत.
- मुघल बादशहांनी शालीमार बाग, निशात बाग यांसारख्या विस्तीर्ण बागा निर्माण केल्या, ज्या निसर्गप्रेमाचे द्योतक आहेत. औरंगजेबानंतर मात्र स्थापत्याला उतरती कळा लागली.
Leave a Reply