Question Answers Chapter 16 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11

स्वराज्य ते साम्राज्य

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

१. भारतातील आरमाराचे जनक म्हणून ………. ओळखले जातात.
(अ) छत्रपती शिवाजी महाराज
(ब) छत्रपती संभाजी महाराज
(क) छत्रपती राजाराम महाराज
(ड) छत्रपती शाहू महाराज

उत्तर – (अ) छत्रपती शिवाजी महाराज

२. अफगाणिस्तानातून आलेले पठाण हिमालयाच्या पायथ्याशी …….. जवळ स्थायिक झाले होते.
(अ) वाराणसी (ब) मथुरा
(क) अयोध्या (ड) दिल्ली

उत्तर – (क) अयोध्या

३. छत्रपती संभाजी महाराजांनी ……… हा संस्कृत ग्रंथ लिहिला.
(अ) नायिकाभेद (ब) बुधभूषण
(क) नखशीख (ड) सातसतक

उत्तर – (ब) बुधभूषण

(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

उत्तर – ३. काळाराम मंदिर – नाशिक

(क) नावे लिहा.

१. स्वराज्यातील जमाखर्च ठेवणारा – मुजुमदार
२. विभागीय कारभारात मदत करणारा – सरसुभेदार (देशाधिकारी)
३. रोहिल्यांचा सरदार – नजीब खान

प्र.३ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

१. शहाजीराजांना स्वराज्याचे संकल्पक म्हटले जाते.

उत्तर – कारण: शहाजीराजे भोसले हे निजामशाहीतील एक मातब्बर सरदार होते आणि त्यांनी स्वराज्य स्थापनेची तीव्र आकांक्षा बाळगली होती. त्यांनी शिवराय आणि जिजाबाई यांना विश्वासू सहकाऱ्यांसह पुण्याला पाठवून स्वराज्याच्या संकल्पनेची पायाभरणी केली. त्यांच्या या दूरदृष्टीमुळे आणि स्वराज्याच्या स्वप्नाला मूर्त रूप देण्याच्या प्रयत्नांमुळे त्यांना स्वराज्याचे संकल्पक म्हटले जाते.

२. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आरमारदल उभारले.

उत्तर – कारण: छत्रपती शिवाजी महाराजांना समुद्रावर सत्ता प्रस्थापित करायची होती, कारण त्यांनी जमिनीप्रमाणेच सागरी क्षेत्रावरही नियंत्रण मिळवण्याचे महत्त्व ओळखले होते. त्यांनी पोर्तुगिजांशी संबंध प्रस्थापित करून लढाऊ गलबते बांधण्याचे तंत्र शिकले आणि १६७५ पर्यंत ४०० छोट्या-मोठ्या युद्धनौका तयार केल्या. सुरतेच्या स्वारीत या गलबतांचा उपयोग झाला, ज्यामुळे त्यांना ‘भारतातील आरमाराचे जनक’ म्हणून ओळखले जाते.

३. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी पोर्तुगिजांकडून येणाऱ्या मिठावर मोठी जकात बसवली.

उत्तर – कारण: स्वराज्यातील स्थानिक मीठ उद्योगाला संरक्षण देण्यासाठी आणि त्याची विक्री वाढवण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी हे पाऊल उचलले. पोर्तुगिजांकडून स्वराज्यात मोठ्या प्रमाणात मीठ आयात होत असल्याने स्थानिक मिठाच्या विक्रीवर परिणाम होत होता. म्हणून त्यांनी पोर्तुगिज मिठावर जकात लावून ते महाग केले, ज्यामुळे स्थानिक उद्योगाला प्रोत्साहन मिळाले.

प्र.४ टीपा लिहा.

१. मराठाकालीन कला

उत्तर –

• मराठाकालीन कलेत सचित्र हस्तलिखित पोथ्या, पटचित्रे, लघुचित्रे आणि काचचित्रांचा समावेश होता.
• ‘भगवद्गीता’, ‘ज्ञानेश्वरी’, ‘शिवलीलामृत’ यांसारख्या ग्रंथांची सचित्र हस्तलिखिते तयार झाली, ज्यात दशावताराची चित्रे आढळतात.
• भित्तिचित्रे वाड्यांच्या भिंती, देवालयांच्या मंडपांवर आणि गाभाऱ्यांवर काढली जात होती, ज्यांचे विषय पौराणिक (रामायण, महाभारत) आणि सामाजिक (राजसभा, मिरवणुकी) होते.
• व्यक्तिचित्रे (उदा. बाजीराव, नानासाहेब पेशवे) आणि रागमाला, तालमाला यांसारखे प्रसंग लघुचित्रांत दिसतात.
• संगीत, नृत्य (लावणी, कोळीनृत्य, गजनृत्य) आणि पोवाडे यांनाही बहर आला.

२. मराठाकालीन स्थापत्य

उत्तर –

• शिवाजी महाराजांनी दुर्ग-स्थापत्याला प्राधान्य दिले, ज्यात डोंगरी किल्ले (उदा. तोरणा, राजगड) आणि जलदुर्ग बांधले गेले.
• पेशवे काळात मंदिर बांधणीला वेग आला; यादवकालीन घाटाची मंदिरे (उदा. सासवड, जेजुरी), माळवा-राजस्थान शैलीतील दगडी मंदिरे (उदा. काळाराम, त्र्यंबकेश्वर) आणि खास पद्धतीची मंदिरे (उदा. पुणे, सातारा) असे तीन प्रकार दिसतात.
• वाड्यांचे बांधकाम कच्च्या-पक्क्या विटांनी होत असे, तळमजला दगडी आणि वरचे मजले लाकडी खांब-तुळयांवर आधारित होते (उदा. विश्रामबाग वाडा, नाना फडणवीसांचा वाडा).
• मंदिरांमध्ये दगडी दीपमाळा, घाट आणि छत्र्या बांधल्या गेल्या (उदा. जेजुरीची दीपमाळा).
• शहरांचा विस्तार (पुणे, सातारा) झाला, फरसबंद रस्ते, चिरेबंद वाडे आणि कमानदार वेशी दिसू लागल्या.