Question Answers Chapter 9 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11

माैर्योत्तर काळातील भारत

प्र.१ (अ) खाली दिलेल्या पर्यांयापैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

१. मौर्य घराण्यातील शेवटचा सम्राट हा होता.
(अ) अजातशत्रू (ब) चंद्रगुप्त मौर्य
(क) बृहद्रथ (ड) सम्राट अशोक

उत्तर – (क) बृहद्रथ
विधान: मौर्य घराण्यातील शेवटचा सम्राट बृहद्रथ हा होता.

२. नाशिक येथील शिलालेखात या सातवाहन राजाचा उल्लेख ‘त्रिसमुद्रतोयपितवाहन’ असा केला आहे.
(अ) गौतमीपुत्र सातकर्णी (ब) हाल
(क) यज्ञश्री सातकर्णी (ड) सिमुक

उत्तर – (अ) गौतमीपुत्र सातकर्णी
विधान: नाशिक येथील शिलालेखात सातवाहन राजा गौतमीपुत्र सातकर्णीचा उल्लेख ‘त्रिसमुद्रतोयपितवाहन’ असा केला आहे.

३. सातवाहन राजा हाल याने हा ग्रंथ संपादित केला.
(अ) बृहत्कथा (ब) गाथासप्तशती
(क) कातंत्र (ड) मेघ

उत्तर – (ब) गाथासप्तशती
विधान: सातवाहन राजा हाल याने गाथासप्तशती हा ग्रंथ संपादित केला.

(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

उत्तर – २. गुणाढ्य – बृहतकथा

प्र.२ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

१. सातवाहन काळात अनेक व्यापारी नगरांचा उदय झाला.

उत्तर – सातवाहन काळात शेतीसोबतच उद्योग आणि व्यापाराला चालना मिळाली, विशेषतः रोमशी समुद्री व्यापार वाढला. प्रतिष्ठान (पैठण), तगर (तेर), नासिक (नाशिक), करहाटक (कऱ्हाड) यांसारखी व्यापारी नगरे उदयास आली कारण श्रेणींमार्फत उद्योगांचे नियंत्रण आणि कर्ज व्यवस्था चालत होती. ‘पेरीप्लस ऑफ द एरिथ्रियन सी’ या ग्रंथातही या नगरांचे महत्त्व नमूद आहे, ज्यामुळे व्यापारी नगरांचा उदय झाला.

२. सातवाहन काळात जातीय व्यवस्था दृढ झाली.

उत्तर – सातवाहन काळात समाजात चार वर्ण अस्तित्वात होते आणि वर्णसंकर, विविध व्यावसायिक श्रेणींचे बंदिस्त स्वरूप आणि बाहेरून आलेल्या परकीयांचा समावेश यांमुळे जातीय व्यवस्था दृढ झाली. व्यावसायिक श्रेणींनी उद्योगांचे नियंत्रण केले, ज्यामुळे विशिष्ट जातींची निर्मिती झाली. परकीयांचा समाजात अंतर्भाव झाला तरी त्यांच्या व्यवसायानुसार त्यांना विशिष्ट स्थान मिळाले, ज्याने जातीय रचना अधिक मजबूत झाली.

प्र.३ तुमचे मत नोंदवा.

सातवाहन काळात प्राकृत भाषेला प्रोत्साहन मिळाले.

उत्तर – माझ्या मते, सातवाहन काळात प्राकृत भाषेला प्रोत्साहन मिळाले हे खरे आहे कारण सातवाहन राजांनी प्राकृत साहित्याला राजाश्रय दिला. हाल याने ‘गाथासप्तशती’ हा ग्रंथ संपादित केला आणि गुणाढ्याने ‘बृहत्कथा’ लिहिली, ज्यामुळे प्राकृत भाषा समृद्ध झाली. यामुळे मराठी भाषेची मुळेही प्राकृतात सापडतात, जे सातवाहनांचे सांस्कृतिक योगदान दर्शवते.

प्र.४ टीपा लिहा.

१. गौतमी बलश्रीचा नाशिक येथील शिलालेख

उत्तर – गौतमी बलश्री ही गौतमीपुत्र सातकर्णीची माता होती आणि नाशिक येथील शिलालेखात तिने आपल्या मुलाच्या पराक्रमाची प्रशंसा केली आहे. यात गौतमीपुत्राला ‘शकपहलवयवननिसूदन’ (शक, पल्लव, यवनांचा नाश करणारा), ‘सातवाहनकुल यशःप्रतिष्ठापनकर’ (सातवाहन कुलाचे यश स्थापन करणारा) आणि ‘त्रिसमुद्रतोयपितवाहन’ (ज्याचे घोडे तीन समुद्रांचे पाणी प्यायले) असे संबोधले आहे. हा शिलालेख त्याच्या दिग्विजयाचा आणि सातवाहन साम्राज्याच्या वैभवाचा पुरावा आहे.

२. नाणेघाट – महाराष्ट्रातील एक प्राचीन व्यापारी घाटमार्ग

उत्तर – नाणेघाट हा जुन्नर ते कोकण जोडणारा प्राचीन व्यापारी मार्ग आहे, जिथे सातवाहनांनी लेणी खोदवली आणि ब्राह्मी लिपीत शिलालेख कोरले. या शिलालेखांत सम्राज्ञी नागणिका आणि सातवाहन राजांचा पराक्रम, दानधर्म यांचा उल्लेख आहे; तसेच घाटात जकात गोळा करण्यासाठी दगडी रांजण आणि प्रवाशांसाठी धर्मशाळा होत्या. सोपारा, कल्याण मार्गे रोमशी व्यापारासाठी हा मार्ग महत्त्वाचा होता आणि येथील अंकलेखन आधुनिक अंकांशी मिळतेजुळते आहे.

३. ‘गाथासप्तशती’ ग्रंथ

उत्तर – ‘गाथासप्तशती’ हा सातवाहन राजा हाल याने संपादित केलेला माहाराष्ट्री प्राकृत भाषेतील पहिला काव्यग्रंथ आहे, ज्यात ७०० गाथांचा समावेश आहे. यात मानवी भावना, निसर्गाचे सौंदर्यपूर्ण चित्रण आणि तत्कालीन उत्सव, आचार यांचे वर्णन आहे, जे महाराष्ट्राच्या समाजजीवनाचे प्रतिबिंब दर्शवते. यातील अनेक शब्द आजच्या मराठीतही वापरले जातात, ज्यामुळे मराठी भाषेची मुळे प्राकृतात दिसतात.

प्र.५ सातवाहन घराण्याची माहिती दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे लिहा.

(अ) उदय आणि राज्यविस्तार

उत्तर – सातवाहनांचा उदय मौर्य साम्राज्याच्या विघटनानंतर दक्षिणेत झाला, प्रारंभी नाशिक, पुणे, औरंगाबाद येथे आणि नंतर महाराष्ट्र, आंध्र, कर्नाटकपर्यंत विस्तार झाला. सिमुक हा पहिला राजा होता, तर गौतमीपुत्र सातकर्णीने शकांवर विजय मिळवून साम्राज्याचा दिग्विजय केला. पैठण ही त्यांची राजधानी होती आणि त्यांचा विस्तार दक्षिणापथापर्यंत पसरला होता.

(ब) प्रशासन व्यवस्था

उत्तर – सातवाहनांनी राज्याची छोट्या प्रांतांत विभागणी केली, जिथे मुलकी अधिकारी (अमात्य, महाभोज) आणि लष्करी अधिकारी (महासेनापती, महारथी) नेमले गेले. ग्राम हा प्रशासनाचा छोटा घटक होता, जो कर संकलन आणि युद्धप्रसंगी सैनिक भरतीसाठी महत्त्वाचा होता. ही व्यवस्था केंद्रीकृत यंत्रणेशी जोडलेली होती, ज्यामुळे प्रशासन प्रभावी राहिले.

(क) उद्योग व व्यापार

उत्तर – सातवाहन काळात शेती मुख्य उपजीविका होती, परंतु उद्योग आणि व्यापारही वाढला, विशेषतः रोमशी समुद्री व्यापार वृद्धिंगत झाला. प्रतिष्ठान, तगर, नाशिक ही व्यापारी नगरे उदयास आली आणि श्रेणींमार्फत उद्योगांचे नियंत्रण व कर्ज व्यवस्था चालत होती. नाणेघाटासारख्या मार्गांमुळे सोपारा, कल्याणमार्गे निर्यात-आयात वाढली, ज्याचा पुरावा रोमन नाण्यांतून मिळतो.

(ड) साहित्य व कला

उत्तर – सातवाहनांनी प्राकृत भाषेला प्रोत्साहन दिले; हाल याने ‘गाथासप्तशती’ संपादित केली आणि गुणाढ्याने ‘बृहत्कथा’ लिहिली, तर संस्कृतमध्ये ‘कातंत्र’ ग्रंथ रचला गेला. कलाक्षेत्रात सांची तोरणे, कार्ले चैत्यगृह, अजिंठा लेणीतील चित्रकला यांसारख्या कलाकृतींनी भारतीय शैली विकसित केली. हे योगदान सातवाहन काळातील सांस्कृतिक समृद्धी दर्शवते.