Notes Chapter 1 राज्यशास्त्र Class 11 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

राज्य

परिचय
या प्रकरणात आपण राज्यशास्त्राच्या चार महत्त्वाच्या संकल्पनांचा अभ्यास करणार आहोत: राष्ट्र, राष्ट्रवाद, राज्य आणि शासनसंस्था. आपण शाळेत नागरिकशास्त्र आणि राज्यशास्त्र शिकलो आहोत. नागरिकशास्त्रात नागरिकांचा अभ्यास होता, तर राज्यशास्त्रात राज्य, सरकार आणि प्रशासन यांच्यावर भर होता. या संकल्पना समजून घेण्यासाठी आपण उदाहरणे आणि सोप्या भाषेचा वापर करू.

1. राष्ट्र

राष्ट्र म्हणजे काय?

• व्याख्या: ज्या लोकांमध्ये सांस्कृतिक, वांशिक, धार्मिक, भाषिक किंवा ऐतिहासिक समानता असते आणि स्वतःची वेगळी ओळख निर्माण करण्याचा प्रयत्न करतात, त्याला राष्ट्र म्हणतात.
• माहिती: “राष्ट्र” हा शब्द इंग्रजीत “Nation” म्हणतात, जो लॅटिन शब्द “Nasci” (जन्माला येणे) पासून आला आहे. म्हणून राष्ट्रात लोकांमध्ये भावनिक आणि सांस्कृतिक जोड असते.
• उदाहरण: “माझा मित्र पंजाबी आहे” – ही प्रादेशिक ओळख आहे. “माझा मित्र इराणी आहे” – ही राष्ट्रीय ओळख आहे.

राष्ट्राची वैशिष्ट्ये
1.लोकसंख्या:

• राष्ट्राला लोक हवेत.
• त्यांच्यात काहीतरी समान असते – भाषा (मराठी, तमिळ), धर्म (हिंदू, मुस्लिम), वंश किंवा इतिहास.
• या समानतेमुळे “आपण एक आहोत” ही भावना निर्माण होते.

2. सामुदायिक ऐक्याची भावना:

• लोकांमध्ये सांस्कृतिक समानतेतून एकत्रपणाची भावना येते.
• ही भावना मनातून आणि हृदयातून निर्माण होते.
• उदा., “आम्ही भारतीय आहोत” ही भावना.

3. राजकीय वेगळेपण:

• जेव्हा लोक एका ठरलेल्या भूप्रदेशात राहतात, तेव्हा ते स्वतःला वेगळे दाखवू इच्छितात.
• यातून स्वशासनाची (स्वतःचे सरकार) मागणी निर्माण होते.
• उदा., भारताने ब्रिटिशांपासून स्वातंत्र्य मागितले.

माहिती आहे का?

• राष्ट्राला ठरलेला भूप्रदेश असणे गरजेचे नाही. उदा., पॅलेस्टाईन हे राष्ट्र आहे, पण त्याच्याकडे पूर्ण स्वतंत्र भूप्रदेश नाही.
• अर्नेस्ट बार्कर यांची व्याख्या: “निश्चित प्रदेशात, वेगवेगळ्या वंशांचे लोक असले तरी समान विचार, भावना, धर्म आणि भाषा असलेले लोक म्हणजे राष्ट्र.”

2. राष्ट्रवाद

राष्ट्रवाद म्हणजे काय?
व्याख्या: आपल्या राष्ट्रावर प्रेम, त्याच्याशी भावनिक जोड आणि त्यासाठी काहीतरी करण्याची इच्छा याला राष्ट्रवाद म्हणतात.
उदाहरण:

• राष्ट्रगीत म्हणताना उभे राहणे.
• क्रिकेट सामन्यात भारतीय टीमला पाठिंबा देणे.
• युद्धात सैनिकांना साथ देणे.

महत्त्व: राष्ट्रवाद लोकांना देशाशी जोडतो आणि अभिमान वाटायला लावतो.

राष्ट्रवादाची वैशिष्ट्ये
1.एकता आणि विनाशाची शक्ती:

• प्रागतिक राष्ट्रवाद: लोकांना एकत्र आणतो आणि विकासाला मदत करतो.
• आक्रमक राष्ट्रवाद: लोकांमध्ये भांडणे आणि तेढ निर्माण करतो.

2. साम्राज्यवादविरोधी:

• परकीय सत्तेच्या विरोधात असतो.
• उदा., भारताचा ब्रिटिशांविरुद्ध स्वातंत्र्यलढा.

3. विविधतेला प्रोत्साहन:
भारतात वेगवेगळ्या भाषा, धर्म, संस्कृती आहेत, तरीही “विविधतेत एकता” हा भारतीय राष्ट्रवादाचा आधार आहे.

राष्ट्रवादाचे प्रकार

1. उदारमतवादी राष्ट्रवाद:

• प्रत्येक राष्ट्राला स्वातंत्र्य आणि सार्वभौमत्वाचा अधिकार आहे.
• उगम: फ्रेंच राज्यक्रांती.
• उदा., वूड्रो विल्सन यांचे 14 मुद्दे (पहिल्या महायुद्धानंतर शांततेसाठी).

2. परंपरावादी राष्ट्रवाद:

• स्वदेशाभिमानाला महत्त्व देतो.
• समाजाला अंतर्मुख करतो (आपल्या परंपरांकडे बघायला लावतो).

3. प्रसारवादी राष्ट्रवाद:

• आक्रमक स्वरूपाचा.
• राष्ट्रीय गौरवासाठी साम्राज्य बनवण्याचा प्रयत्न करतो.
• उदा., वसाहतवाद (इंग्रजांनी अनेक देशांवर कब्जा केला).

4. वसाहतवादविरोधी राष्ट्रवाद:

• स्वातंत्र्यासाठी लढतो.
• उदा., भारताचा स्वातंत्र्यलढा.

3. राज्य

राज्य म्हणजे काय?

• व्याख्या: ज्या देशाला सार्वभौमत्व, स्वतंत्र शासनसंस्था, निश्चित भूप्रदेश आणि लोकसंख्या आहे, त्याला राज्य म्हणतात.
• उदाहरण: भारत एक राज्य आहे कारण त्याला स्वतःचे संविधान, सरकार, सीमा आणि लोक आहेत.
• माहिती: रोजच्या भाषेत आपण “राष्ट्र” आणि “राज्य” एकसारखे वापरतो, पण राज्यशास्त्रात “राज्य” म्हणजे सार्वभौम देश.

राज्याचे घटक
1.सार्वभौमत्व:

• म्हणजे स्वतंत्रपणे निर्णय घेण्याचा अधिकार.
• उदा., भारत 1947 मध्ये स्वतंत्र झाला आणि 1950 मध्ये संविधान आल्यानंतर सार्वभौम झाला.
• स्वातंत्र्य हे राजकीय आहे, तर सार्वभौमत्व हे कायदेशीर आहे.

2. शासनसंस्था:

• प्रत्येक राज्याला स्वतःची प्रशासन व्यवस्था हवी.
• यात कार्यकारी मंडळ (सरकार), कायदेमंडळ (संसद), आणि न्यायमंडळ (न्यायालये) असतात.
• उदा., ब्रिटिश काळात भारतात शासन होते, पण ते स्वतंत्र नव्हते, म्हणून भारत राज्य नव्हता.

3. भूप्रदेश:

राज्याला निश्चित सीमा हव्यात.
यात 3 भाग असतात:

• जमीन (देशाच्या सीमा).
• समुद्र (किनारपट्टीपासून 12 नॉटिकल मैल म्हणजे 22.2 किमी).
• आकाश (उंची ठरलेली नाही, पण देशाच्या वरचे आकाश).

4. लोकसंख्या:

• राज्याला लोक हवेत.
• त्यांच्यात विविधता असू शकते (भाषा, धर्म, संस्कृती).
• उदा., युनायटेड किंग्डममध्ये इंग्लंड, स्कॉटलंड ही वेगळी राष्ट्रे आहेत, पण एकच राज्य आहे.

राज्याच्या व्याख्या
1. ॲरिस्टॉटल (प्राचीन ग्रीक तत्त्वज्ञ):
राज्य म्हणजे कुटुंबे आणि गावांचा समूह, जिथे आनंदी आणि चांगले आयुष्य आहे.

2. जाँ बोडीन (फ्रेंच विचारवंत):
कुटुंबांचे संघटन, जे सर्वोच्च शक्तीने आणि तर्काने शासित आहे.

3. वूड्रो विल्सन (अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष):
विशिष्ट भूप्रदेशात कायद्यासाठी सुसंघटित लोकांचा समूह.

4. हॅरॉल्ड लास्की (ब्रिटिश विचारवंत):
भूप्रदेशात सर्व संस्थांवर श्रेष्ठत्व असलेला समाज.

राज्याची कार्ये

• शिक्षण, संरक्षण, कायदा-सुव्यवस्था, समाजकल्याण.
• वैयक्तिक कामे: जन्म-मृत्यू नोंदणी, आधार कार्ड, लग्न नोंदणी.
• हक्क, न्याय, समानता आणि स्वातंत्र्य देणे.

माहिती आहे का?
पॅलेस्टाईन: राष्ट्र आहे, पण पूर्ण सार्वभौमत्व नाही म्हणून राज्य नाही. 2012 पासून संयुक्त राष्ट्रांत त्याला “निरीक्षक” दर्जा आहे.

4. शासनसंस्था

शासनसंस्था म्हणजे काय?
व्याख्या: राज्याच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी बनलेल्या संस्था म्हणजे शासनसंस्था.
कार्य: कायदा-सुव्यवस्था राखणे, जनकल्याण, धोरणे बनवणे आणि अंमलबजावणी.
तीन अंगे:

1. कार्यकारी मंडळ: सरकार (धोरणे अंमलात आणते).
2. कायदेमंडळ: संसद (कायदे बनवते).
3. न्यायमंडळ: न्यायालये (न्याय देते).

राज्य आणि शासनसंस्था यातील फरक

राष्ट्र आणि राज्य यातील फरक

महत्त्वाच्या संकल्पना
राष्ट्रगीत: देशाबद्दल अभिमान दर्शवते.
स्वयंनिर्णय: स्वतःचे भवितव्य ठरवण्याचा अधिकार.
सार्वभौमत्व: स्वतंत्र निर्णय घेण्याची शक्ती.
अधिकार क्षेत्र: ज्या भूप्रदेशावर राज्याचा अधिकार आहे.