समता आणि न्याय
प्रस्तावना
- या प्रकरणात समता आणि न्याय या दोन मूलभूत संकल्पनांचा अभ्यास केला आहे.
- समता म्हणजे कायद्यासमोर समानता, राजकीय समता, समान संधीचे तत्त्व इत्यादी.
- न्याय म्हणजे वैधानिक न्याय, नैसर्गिक न्याय आणि सामाजिक न्याय.
- या संकल्पनांचा समाजातील नैतिक, सामाजिक आणि राजकीय महत्त्व समजून घेणे हे उद्दिष्ट आहे.
१. समता
समतेची संकल्पना
- समता म्हणजे सर्व माणसांना समान वागणूक मिळावी, सर्व समान आहेत असा अर्थ.
- समता हा सारखेपणा नाही, तर प्रत्येकाला त्याच्या क्षमतेनुसार विकासाची संधी देणे.
- प्राचीन काळात ॲरिस्टॉटलने समतेचा मर्यादित अर्थ लावला, तर आधुनिक काळात तो व्यापक झाला.
- समतेच्या संदर्भात: सुख-दुःख कळण्याची क्षमता, सहिष्णुता, आत्मसन्मान यांचा विचार.
- समतेचे दोन पैलू: नैतिक आणि सामूहिक.
- आधुनिक काळात समता हे एक राजकीय ध्येय बनले आहे.
असमानतेचे प्रकार
- नैसर्गिक असमानता: वर्ण, उंची, बुद्धिमत्ता, शारीरिक बळ, आनुवंशिकता यांमुळे.
- मानवनिर्मित असमानता: जात, धर्म, पैसा यांच्या आधारावर निर्माण झालेली.
समतेचे महत्त्व
- समाजात न्याय आणि स्वातंत्र्य ही मूल्ये समतेच्या कसोटीवर तपासली जातात.
- समता ही बुद्धिप्रामाण्यवादी संकल्पना आहे, कारण ती व्यक्तीच्या क्षमता आणि योग्यतेनुसार संधी देते.
समतेचा इतिहास
- समतेची संकल्पना ग्रीक काळापासून अभ्यासली जाते.
- जुलूम, असमानता आणि राजेशाही यांमधून समतेचा विकास झाला.
- विचारवंतांचे योगदान:
- ॲरिस्टॉटल: नगरराज्यातील नागरिकांपुरती मर्यादित समता, शासक-शासित यांच्यातील नैसर्गिक असमानता मान्य.
- थॉमस हॉब्ज: नैसर्गिक समता, प्रत्येक व्यक्तीला मूलभूत हक्कांचा विचार.
- रूसो: कृत्रिम आणि नैसर्गिक विषमतांचे विश्लेषण, खासगी मालमत्तेमुळे असमानता.
- कार्ल मार्क्स: समाजवादी समता, वर्गविहीन समाज निर्मिती.
- टॉकव्हिल: लोकशाहीत सामाजिक समतेचा विकास, स्वातंत्र्यापेक्षा समतेला प्राधान्य.
समतेचे महत्त्व
- विषमता कमी करणे.
- न्याय्य स्थिती निर्माण करणे.
- व्यक्तीचा आत्मसन्मान वाढवणे.
- परस्परांप्रति सन्मान राखणे.
- बंधुभाव निर्माण करणे.
समतेचे पैलू
- कायद्यापुढील समता: सर्वांना समान कायदा आणि संरक्षण.
- समान संधीचे तत्त्व: प्रत्येकाला त्याच्या गुणांचा विकास करण्याची संधी.
समतेचे मापदंड
- कल्याणकारी समता: व्यक्तीच्या गरजा पूर्ण होणे.
- साधनांची समता: साधनांचे न्याय्य वितरण.
- कार्यक्षमतांची समता: साधनांचा उपयोग कसा करावा हे महत्त्वाचे.
समतेचे प्रकार
नैसर्गिक समता:
- सर्व माणसे निसर्गतः समान.
- भेदभाव न करता आत्मविकासाची संधी.
- हॉब्ज, लॉक, रूसो यांनी समर्थन.
नागरी समता:
- सर्वांना समान नागरी हक्क.
- वंश, जात, धर्म, लिंग यांचा भेदभाव नसावा.
राजकीय समता:
- शासनात सहभागाची समान संधी.
- लोकशाहीतच शक्य, सार्वत्रिक मताधिकार हे आधार.
आर्थिक समता:
- आर्थिक शोषण नसावे, संपत्तीचे केंद्रीकरण टाळावे.
- सर्वांना अत्यावश्यक वस्तूंची उपलब्धता.
सामाजिक समता:
- जात, धर्म, लिंग यांवर भेदभाव नसावा.
- भारतात फुले, आंबेडकर यांनी यावर भर.
भारतातील समता
- भारतात जातिव्यवस्था आणि पुरुषसत्ताक पद्धतीमुळे असमानता.
- महात्मा फुले, आंबेडकर, गांधी यांनी समतेचा पुरस्कार.
- संविधानात समतेची तरतूद, सामाजिक आणि आर्थिक समतेची गरज.
२. न्याय
न्यायाची संकल्पना
- न्याय ही सामाजिक आणि राजकीय जीवनातील मूलभूत संकल्पना.
- प्राचीन काळात सॉक्रेटिस, प्लेटो, ॲरिस्टॉटल यांनी न्यायावर विचार.
- आधुनिक काळात नैसर्गिक, वैधानिक, सामाजिक आणि लिंगभावात्मक न्याय.
न्यायाचे प्रकारनैसर्गिक न्याय:
- मनुष्याला योग्य-अयोग्य समजण्याची क्षमता.
- ग्रीक-रोमन तत्त्वज्ञांनी पुरस्कार.
वैधानिक न्याय:
- कायद्याच्या रूपात न्यायाची अंमलबजावणी.
- निःपक्षपाती आणि स्वायत्त न्यायदान आवश्यक.
सामाजिक न्याय:
- साधनांचे समतेच्या आधारावर वाटप.
- कमकुवत गटांना योग्य वाटा मिळणे (वितरणात्मक न्याय).
विचारवंतांचे योगदान
- कार्ल मार्क्स: समाजवादी व्यवस्थेत न्याय, भांडवलशाहीचे शोषण नाकारले.
- जॉन रॉल्स: वितरणात्मक न्याय, स्वातंत्र्य आणि समता जोडली.
दोन तत्त्वे: मूलभूत हक्क समान, सर्वांना समान संधी.
3. आंबेडकर: सामाजिक आणि आर्थिक विषमता दूर करणे म्हणजे न्याय.
भारतातील न्याय
- भारतात जातिव्यवस्था, पुरुषसत्ताक पद्धती यामुळे विषमता.
- संविधानात प्रक्रियात्मक आणि सामाजिक न्याय:
- आरक्षण, शिष्यवृत्ती, शोषण निवारण.
- आंबेडकरांचा विचार: सामाजिक लोकशाही हा राजकीय लोकशाहीचा पाया.
महत्त्वाच्या संकल्पना
- समता व न्याय यांचा परस्परसंबंध: समता ही न्यायाचा आधार, तर न्याय ही समतेची अंमलबजावणी.
- भारतातील आव्हाने: जात, लिंग, आर्थिक विषमता दूर करण्यासाठी कायदेशीर आणि सामाजिक प्रयत्न.
Leave a Reply