राज्यशास्त्र Question Answers Class 11 Chapter 10 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

१९४५ नंतरचे जग – II

स्वाध्याय

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.

१. १९६२ मध्ये क्युबा क्षेपणास्त्र पेचप्रसंग उद्भवला.(अमेरिका, क्युबा, रशिया, चीन)
२. अरब इस्राएल वाद सोडवण्यासाठी अमेरिकेने १९७८ मध्ये कॅम्प डेव्हिड येथे परिषद आयोजित केली. (कॅम्प डेव्हिड, हेल्सिंकी, पॅरिस, जिनीव्हा)

(ब) पुढीलपैकी प्रत्येक गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून पुन्हा लिहा.
(i) इराण – आयातोल्ला खोमेनी
(ii) अफगाणिस्तान – बाब्राक कारमाल
(iii) सोव्हिएट रशिया – रिचर्ड निक्सन

उत्तर:

(i) इराण – आयातोल्ला खोमेनी (बरोबर आहे)
(ii) अफगाणिस्तान – बाब्राक कारमाल (बरोबर आहे)
(iii) सोव्हिएट रशिया – रिचर्ड निक्सन (चूक आहे)
दुरुस्त जोडी: सोव्हिएट रशिया – मिखाईल गोर्बाचेव्ह

स्पष्टीकरण: रिचर्ड निक्सन हे अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष होते, तर सोव्हिएट रशियाचे नेतृत्व मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांनी १९८५-१९९१ दरम्यान केले.

(क) दिलेल्या विधानांसाठी समर्पक संकल्पना लिहा.

१. जहाजांना बंदरात अथवा देशात प्रवेश करण्यास रोखणे –
उत्तर: सागरी नाकेबंदी
स्पष्टीकरण: सागरी नाकेबंदी म्हणजे नौदलाच्या साहाय्याने जहाजांना बंदरात किंवा देशात प्रवेश करण्यापासून रोखणे, जसे क्युबा पेचप्रसंगात अमेरिकेने केले.

२. सोव्हिएट रशियाच्या प्रस्थापित राजकीय व आर्थिक व्यवस्थेची पुनर्रचना –
उत्तर: पेरेस्त्रॉइका
स्पष्टीकरण: पेरेस्त्रॉइका म्हणजे सोव्हिएट रशियाच्या राजकीय आणि आर्थिक व्यवस्थेची पुनर्रचना, जी मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांनी लागू केली.

प्र.२ (अ) पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.

उत्तर:

• रशिया
• युक्रेन
• बेलारुस

(ब) आजचा पूर्व युरोप या नकाशाचे निरीक्षण करून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा:

१. सोव्हिएट रशियाच्या विघटनानंतरच्या कोणत्याही चार देशांची नावे:
उत्तर:
सोव्हिएट रशियाचे विघटन १९९१ मध्ये झाले, त्यानंतर अनेक स्वतंत्र देश निर्माण झाले. त्यापैकी चार देशांची नावे खालीलप्रमाणे:

1. युक्रेन (Ukraine)
2. बेलारूस (Belarus)
3. लिथुएनिया (Lithuania)
4. लाटव्हिया (Latvia)

२. हंगेरीच्या शेजारील दोन राष्ट्रांची नावे:
उत्तर:
हंगेरी हा पूर्व युरोपातील एक देश आहे. त्याच्या शेजारील दोन राष्ट्रांची नावे:

1. स्लोव्हाकिया (Slovakia)
2. ऑस्ट्रिया (Austria)

प्र.३ खालील विधाने चूक की बरोबर सकारण स्पष्ट करा.

१. अलिप्ततावादी देशांनी नाफ्टाची (NAFTA) मागणी केली.
उत्तर: चूक
स्पष्टीकरण: नाफ्टा (North American Free Trade Agreement) हा कॅनडा, अमेरिका आणि मेक्सिको यांच्यातील व्यापारी करार आहे. अलिप्ततावादी देशांनी ‘नवीन आंतरराष्ट्रीय आर्थिक व्यवस्था’ची मागणी केली होती, नाफ्टाची नव्हे.

२. पं. जवाहरलाल नेहरू हे आसियानचे संस्थापक होते.
उत्तर: चूक
स्पष्टीकरण: पं. जवाहरलाल नेहरू हे अलिप्ततावादी चळवळीचे संस्थापक होते, परंतु आसियान (ASEAN) ही दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांची संघटना आहे, ज्याची स्थापना १९६७ मध्ये झाली आणि त्यात नेहरू यांचा सहभाग नव्हता.

प्र.४ सहसंबंध स्पष्ट करा.

शीतयुद्ध आणि अलिप्ततावादी चळवळ
उत्तर: शीतयुद्ध हे अमेरिका आणि सोव्हिएट रशिया यांच्यातील राजकीय आणि लष्करी तणावाचे पर्व होते. या काळात दोन्ही महासत्तांनी आपापल्या युती निर्माण केल्या – पहिले जग (भांडवलशाही) आणि दुसरे जग (साम्यवादी). अलिप्ततावादी चळवळ ही अशा देशांनी सुरू केली, ज्यांना या दोन्ही गटांपासून दूर राहून स्वतंत्र धोरण अवलंबायचे होते. भारताचे पं. जवाहरलाल नेहरू, युगोस्लाव्हियाचे टिटो आणि इजिप्तचे नासेर यांसारख्या नेत्यांनी १९६१ मध्ये बेलग्रेड येथे पहिली परिषद घेऊन ही चळवळ सुरू केली. शीतयुद्धाच्या तणावापासून स्वतःला लांब ठेवून शांतता आणि विकासाला प्रोत्साहन देणे हा या चळवळीचा उद्देश होता.

प्र.५ पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

१. नवीन शीतयुद्धाची संकल्पना स्पष्ट करा.
उत्तर: नवीन शीतयुद्ध ही संकल्पना १९७९ नंतरच्या काळाला संबोधते, जेव्हा देतांत (तणाव शिथिलन) पर्व संपुष्टात आले आणि अमेरिका व सोव्हिएट रशिया यांच्यात पुन्हा तणाव वाढला. इराणमध्ये १९७९ च्या क्रांतीनंतर इस्लामी सरकार स्थापन झाले आणि त्याने अमेरिकेशी संबंध तोडले. त्याच वर्षी सोव्हिएट रशियाने अफगाणिस्तानात हस्तक्षेप करून तिथे समाजवादी सरकार स्थापन केले. या घटनांमुळे शीतयुद्धाचा नवीन टप्पा सुरू झाला, ज्याला नवीन शीतयुद्ध म्हणतात.

२. व्यापारगट म्हणजे काय?
उत्तर: व्यापारगट म्हणजे असे देशांचे समूह जे विशेष करारांद्वारे आर्थिक संबंध दृढ करतात. या करारांचा उद्देश व्यापारातील अडथळे, जसे की जकात (आयातीवरील कर) आणि कोटा (आयातीच्या प्रमाणावर निर्बंध), कमी करणे किंवा काढून टाकणे असतो. उदा., नाफ्टा (NAFTA), आसियान (ASEAN) आणि युरोपियन युनियन हे व्यापारगट आहेत. यामुळे वस्तूंचा मुक्त व्यापार वाढतो आणि देशांमध्ये समन्वय वाढतो.

प्र.६ आपले मत नोंदवा.

शीतयुद्ध काळात भारताने महत्त्वाची भूमिका बजावली.
उत्तर:माझ्या मते, शीतयुद्ध काळात भारताने महत्त्वाची भूमिका बजावली. भारताने अलिप्ततावादी चळवळीची पायाभरणी करून अमेरिका आणि सोव्हिएट रशिया या दोन्ही महासत्तांपासून स्वतःला दूर ठेवले. पं. जवाहरलाल नेहरू यांनी शांतता आणि स्वतंत्र धोरणाला प्राधान्य दिले. १९६१ च्या बेलग्रेड परिषदेत भारताने सक्रिय सहभाग घेतला आणि तिसऱ्या जगातील देशांना एकत्र आणले. यामुळे भारताने जागतिक शांततेसाठी योगदान दिले आणि विकसनशील देशांचा आवाज बुलंद केला.

प्र.७ दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
देतांत पर्व विशद करा.
(अ) अर्थ (ब) तणाव कमी करण्यासाठी महासत्तांनी केलेले प्रयत्न

उत्तर:
(अ) अर्थ:
देतांत म्हणजे तणाव शिथिलन, म्हणजेच अमेरिका आणि सोव्हिएट रशिया यांच्यातील शीतयुद्धातील तणाव कमी करण्याची प्रक्रिया. ही प्रक्रिया १९७२ ते १९७९ या कालखंडात दिसून आली. देतांत म्हणजे मैत्री नव्हे, तर दोन्ही देशांनी अणुयुद्धाची भीती कमी करण्यासाठी आणि परस्पर संबंध सुधारण्यासाठी केलेले प्रयत्न होय.

(ब) तणाव कमी करण्यासाठी महासत्तांनी केलेले प्रयत्न:

१. हॉटलाइन स्थापना: क्युबा क्षेपणास्त्र पेचप्रसंगानंतर (१९६२) अमेरिका आणि सोव्हिएट रशियाने थेट संवादासाठी दूरध्वनी ‘हॉटलाइन’ सुरू केली.
२. मॉस्को शिखर संमेलन (१९७२): अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष रिचर्ड निक्सन आणि सोव्हिएट नेते लिओनिड ब्रेझनेव्ह यांनी भेट घेऊन आण्विक शस्त्रांवर मर्यादा घालण्याचा करार केला.
३. व्हिएतनाम युद्ध समाप्ती (१९७३): पॅरिस परिषदेत व्हिएतनाम युद्ध थांबवण्याचे प्रयत्न झाले.
४. अपोलो-सोयुझ उड्डाण (१९७५): दोन्ही देशांनी संयुक्त अंतरिक्ष मोहीम राबवली.
५. हेलसिंकी परिषद (१९७५): पूर्व आणि पश्चिम युरोपमधील तणाव कमी करण्यासाठी ३५ देशांनी सहभाग घेतला.
६. कॅम्प डेव्हिड करार (१९७८): अमेरिकेने अरब-इस्राएल वाद सोडवण्यासाठी परिषद आयोजित केली.

या प्रयत्नांमुळे शीतयुद्धातील तणाव कमी झाला आणि जागतिक शांततेला प्रोत्साहन मिळाले.