राज्यशास्त्र Question Answers Class 11 Chapter 2 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

स्वातंत्र्य आणि हक्क

स्वाध्याय

प्र.1 (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.

1. ‘ऑन लिबर्टी’ हा ग्रंथ जे.एस.मिल यांनी लिहिला. (रॉबर्ट नॉझिक, थॉमस हॉब्ज, जे.एस.मिल, इसाया बर्लिन)
स्पष्टीकरण: जॉन स्टुअर्ट मिल यांनी ‘ऑन लिबर्टी’ हा ग्रंथ लिहिला, ज्यात त्यांनी व्यक्तिस्वातंत्र्य आणि राज्याच्या हस्तक्षेपाविरुद्ध विचार मांडले.

2. ‘स्वराज’ ही संकल्पना महात्मा गांधी यांनी मांडली आहे. (महात्मा गांधी, महात्मा फुले, डॉ.आंबेडकर, डॉ.राजेंद्र प्रसाद)
स्पष्टीकरण: महात्मा गांधींनी ‘हिंद स्वराज’ या पुस्तकात स्वराज ही संकल्पना मांडली, ज्यात स्वयंशासन आणि स्वातंत्र्याचा अर्थ स्पष्ट केला आहे.

(ब) योग्य कारण निवडून विधान पूर्ण करा.
राज्याने स्वातंत्र्यामध्ये अडथळे आणू नयेत असे तत्त्व जेरेमी यांनी मांडले. कारण-
उत्तर: (ब) व्यक्तीला आपले हित चांगले समजते.
स्पष्टीकरण: जेरेमी बेंथॅम यांच्या मते, व्यक्तीला स्वतःचे हित समजते, म्हणून राज्याने त्यात हस्तक्षेप करू नये आणि व्यक्तीला स्वातंत्र्याचा उपभोग घेता यावा.

(क) दिलेल्या विधानासाठी समर्पक संकल्पना लिहा.

86 व्या घटना दुरुस्तीमार्फत भारताच्या संविधानात समाविष्ट करण्यात आलेला मूलभूत हक्क-
उत्तर: शिक्षणाचा हक्क
स्पष्टीकरण: 2002 साली 86व्या घटना दुरुस्तीने शिक्षणाचा हक्क मूलभूत हक्क म्हणून समाविष्ट केला गेला.

व्यक्ती आणि समाजाच्या सदसद्‌विवेकबुद्धीवर आधारलेले हक्क-
उत्तर: नैतिक हक्क
स्पष्टीकरण: नैतिक हक्क हे समाजाच्या आणि व्यक्तीच्या नैतिक मूल्यांवर आधारित असतात, जसे की शिक्षकांना आदर मिळणे.

प्र.2 (अ) पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.

उत्तर:
भारतीय संविधानातील मूलभूत हक्क:

समतेचा हक्क
स्वातंत्र्याचा हक्क
शोषणाविरुद्धचा हक्क
धार्मिक स्वातंत्र्याचा हक्क
सांस्कृतिक व शैक्षणिक हक्क
घटनात्मक उपाययोजना करण्याचा हक्क
स्पष्टीकरण: भारतीय संविधानाच्या तिसऱ्या भागात हे सहा मूलभूत हक्क दिले आहेत, जे नागरिकांच्या स्वातंत्र्याचे आणि हक्कांचे संरक्षण करतात.

प्र.3 खालील विधान चूक की बरोबर सकारण स्पष्ट करा.
वैधानिक हक्क हे सार्वत्रिक नसतात.

उत्तर: विधान बरोबर आहे.
कारण: वैधानिक हक्क हे राज्याकडून कायद्याने दिले जातात आणि ते प्रत्येक देशात वेगवेगळे असतात. ते नैसर्गिक हक्कांसारखे सर्वत्र लागू होत नाहीत. उदाहरणार्थ, भारतात संपत्तीचा हक्क वैधानिक आहे, पण तो मूलभूत हक्क नाही.

प्र.4 सहसंबंध स्पष्ट करा.

थॉमस हॉब्ज आणि जॉन लॉक यांची स्वातंत्र्याची संकल्पना:
थॉमस हॉब्ज यांनी स्वातंत्र्याला मनुष्याचा नैसर्गिक अधिकार मानले आणि बंधनांचा अभाव म्हणजे स्वातंत्र्य असे सांगितले. जॉन लॉक यांनीही स्वातंत्र्याला नैसर्गिक अधिकार मानले, पण ते नैतिकतेच्या आधारे मांडले आणि म्हणाले की स्वातंत्र्याचा उपभोग समतेच्या तत्त्वाने करावा. दोघांनीही स्वातंत्र्याला व्यक्तीच्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग मानले.

भारतीय संविधान आणि स्वातंत्र्य:
भारतीय संविधानात कलम 19 अंतर्गत स्वातंत्र्याचा हक्क दिला आहे, ज्यात अभिव्यक्ती, संचार, संघटना इत्यादी स्वातंत्र्यांचा समावेश आहे. तसेच कलम 21 अंतर्गत जीवित आणि व्यक्तिस्वातंत्र्याचे संरक्षण केले आहे. संविधानात सकारात्मक आणि नकारात्मक स्वातंत्र्यांचा समन्वय साधला आहे.

प्र.5 पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

1. महात्मा गांधींचा स्वातंत्र्याचा विचार स्पष्ट करा:
उत्तर: महात्मा गांधींनी स्वातंत्र्यासाठी ‘स्वराज’ ही संकल्पना मांडली. त्यांच्या मते, स्वराज म्हणजे केवळ परकीय सत्तेपासून मुक्ती नव्हे, तर (“पण पाश्चिमात्य सांस्कृतिक वर्चस्वापासून मुक्ती”) तर मानवी मूल्यांचे संरक्षण आणि स्वयंशासनाचा अधिकार मिळवणे होय. त्यांना स्वयंशिस्त आणि मानवी प्रतिष्ठा यांना महत्त्व होते. त्यांचे स्वातंत्र्याचे स्वप्न व्यापक होते, ज्यात व्यक्ती आणि समाजाचा सर्वांगीण विकास समाविष्ट होता.

2. मानवी हक्क या संकल्पनेची चर्चा करा:
उत्तर: मानवी हक्क हे जन्मतःच मिळणारे मूलभूत हक्क आहेत, जे कोणीही हिरावून घेऊ शकत नाही. यात जीविताचा हक्क, स्वातंत्र्य, समता, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि उपजीविकेचा हक्क यांचा समावेश होतो. हे हक्क सार्वत्रिक आणि नैसर्गिक आहेत. 10 डिसेंबर 1948 रोजी संयुक्त राष्ट्रांनी मानवी हक्कांचा जाहिरनामा स्वीकारला, ज्यात स्वातंत्र्य, न्याय आणि बंधुभाव यांचा समावेश आहे. पण अनेक देशांत जाती, लिंग, आणि आर्थिक विषमतेमुळे हे हक्क मिळत नाहीत.

3. इसाया बर्लिन यांचा स्वातंत्र्याचा विचार विशद करा:
उत्तर: इसाया बर्लिन यांनी स्वातंत्र्याच्या दोन संकल्पना मांडल्या: नकारात्मक आणि सकारात्मक स्वातंत्र्य. नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे बंधनांचा अभाव, जिथे व्यक्तीला निवडीचे पूर्ण स्वातंत्र्य असते आणि राज्याचा हस्तक्षेप नसतो. सकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे स्वतःवर नियंत्रण, जिथे कायदा आणि सामूहिक हितासाठी बंधने मान्य आहेत. बर्लिन यांच्या मते, नकारात्मक स्वातंत्र्य संधीवर भर देते, तर सकारात्मक स्वातंत्र्य परिणामांवर.

प्र.6 दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
हक्कांची संकल्पना विशद करा.

(अ) हक्कांचा अर्थ आणि वर्गीकरण: हक्क म्हणजे व्यक्तीला सामाजिक जीवनात मिळणारे विशेषाधिकार, ज्याशिवाय ती आपले जीवन उत्तम रीतीने जगू शकत नाही. हक्कांचे वर्गीकरण पुढीलप्रमाणे आहे: नैसर्गिक, नैतिक, वैधानिक आणि मानवी हक्क.

(ब) नैसर्गिक हक्क: हे हक्क मानवी स्वभावाचे भाग आहेत आणि सार्वत्रिक असतात, जसे की जीविताचा हक्क आणि स्वातंत्र्याचा हक्क.

(क) नैतिक हक्क: हे हक्क समाजाच्या नैतिक मूल्यांवर आधारित असतात, जसे की वडीलधाऱ्यांना आदर मिळणे.

(ड) वैधानिक हक्क: हे हक्क राज्य कायद्याने देते, जसे की संपत्तीचा हक्क, आणि ते सार्वत्रिक नसतात.

(ई) मानवी हक्क: हे जन्मतः मिळणारे हक्क आहेत, जसे की अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, उपजीविकेचा हक्क, आणि ते कोणीही हिरावून घेऊ शकत नाहीत.

उपक्रम:
भारतातील नागरी हक्कांची यादी करा:

• जीविताचा हक्क
• स्वातंत्र्याचा हक्क
• समतेचा हक्क
• मालमत्तेचा हक्क (वैधानिक हक्क म्हणून)
• अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य
• संचार स्वातंत्र्य
• संघटना स्थापनेचे स्वातंत्र्य