राज्यशास्त्र Question Answers Class 11 Chapter 3 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

समता आणि न्याय

स्वाध्याय

प्र.1 (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.

1. राजकीय समतेचा लोकशाही हा पाया असतो. (लोकशाही, अधिकारशाही, लष्करी राजवट, राजेशाही)
स्पष्टीकरण: राजकीय समता म्हणजे प्रत्येक नागरिकाला शासनव्यवस्थेत सहभागी होण्याची समान संधी मिळणे. हे तत्त्व फक्त लोकशाहीतच पूर्णपणे प्रत्यक्षात येते, कारण लोकशाहीत सर्वांना समान हक्क आणि प्रतिनिधित्व मिळते.

2. जॉन रॉल्स हे वितरणात्मक न्यायाचे पुरस्कर्ते होते. (वितरणात्मक, राजकीय, आर्थिक, लिंगभावात्मक)
स्पष्टीकरण: जॉन रॉल्स यांनी ‘अ थिअरी ऑफ जस्टिस’ या ग्रंथात वितरणात्मक न्यायाचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या मते, समाजातील साधनांचे वाटप न्याय्य आणि समतेच्या तत्त्वावर आधारित असावे.

(ब) दिलेल्या विधानांसाठी समर्पक संकल्पना लिहा.

व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाकरिता प्रत्येकाला संधी मिळणे आवश्यक आहे असे मानणारे समतेचे तत्त्व –
उत्तर: समान संधीचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: हे तत्त्व असे सांगते की प्रत्येक व्यक्तीला त्यांच्या क्षमता आणि पात्रतेनुसार विकासाची समान संधी मिळाली पाहिजे.

प्रत्येक नागरिकास राज्यकारभारात सहभागी होण्याचा अधिकार आहे असा समतेचा प्रकार –
उत्तर: राजकीय समता
स्पष्टीकरण: राजकीय समता म्हणजे सर्व नागरिकांना शासनात सहभागी होण्याची आणि निर्णयप्रक्रियेत भाग घेण्याची समान संधी मिळणे.

आर्थिक शोषणाचा अभाव –
उत्तर: आर्थिक समता
स्पष्टीकरण: आर्थिक समता म्हणजे सर्वांना समान संधी मिळणे, शोषण थांबणे आणि संपत्तीचे केंद्रीकरण टाळणे.

(क) योग्य कारण निवडून विधान पूर्ण करा.

भारतात अस्पृश्यता निवारणासाठी कायदे करण्यात आले. कारण…….
(अ) अस्पृश्यता ही राजकीय संकल्पना आहे.
(ब) अस्पृश्यता ही कायदेशीर संकल्पना आहे.
(क) कायद्याच्या माध्यमातून सामाजिक विषमता नियंत्रित केली जाते.
उत्तर: (क) कायद्याच्या माध्यमातून सामाजिक विषमता नियंत्रित केली जाते.
स्पष्टीकरण: अस्पृश्यता ही सामाजिक विषमता आहे. भारतात ती दूर करण्यासाठी कायदे बनवले गेले, जेणेकरून सामाजिक समता प्रस्थापित होईल.

प्र.2 पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.

उत्तर:
समानतेचे प्रकार

• नैसर्गिक समता
• नागरी समता
• राजकीय समता
• आर्थिक समता
• सामाजिक समता

स्पष्टीकरण:

• नैसर्गिक समता: सर्व माणसे निसर्गतः समान आहेत आणि त्यांना भेदभावाशिवाय विकासाची संधी मिळावी.
• नागरी समता: कायद्यासमोर सर्व समान आणि सर्वांना समान हक्क.
• राजकीय समता: शासनात सहभागाची समान संधी.
• आर्थिक समता: आर्थिक शोषण थांबवणे आणि समान संधी.
• सामाजिक समता: जात, धर्म, लिंग यावर भेदभाव न करणे.

प्र.3 खालील विधाने चूक की बरोबर सकारण स्पष्ट करा.

1.लोकशाहीमध्ये समता नाकारली जाते.
उत्तर: चूक
स्पष्टीकरण: लोकशाहीत समता हे मूलभूत तत्त्व आहे. लोकशाही सर्वांना समान हक्क, स्वातंत्र्य आणि संधी देते. त्यामुळे समता नाकारली जात नाही, तर तिला प्रोत्साहन दिले जाते.

2. समानता हे राजकीय ध्येय आहे.
उत्तर: बरोबर
स्पष्टीकरण: आधुनिक काळात समता ही एक राजकीय संकल्पना आणि ध्येय मानली जाते. सरकारे आणि राज्यसंस्था समतेची स्थापना करण्यासाठी प्रयत्न करतात.

3. सामाजिक लोकशाही ही राजकीय लोकशाहीचा पाया आहे.
उत्तर: बरोबर
स्पष्टीकरण: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या मते, राजकीय लोकशाही टिकवायची असेल तर सामाजिक लोकशाही (स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता) असणे आवश्यक आहे. सामाजिक समता नसेल तर राजकीय लोकशाही कमकुवत होते.

प्र.4 सहसंबंध स्पष्ट करा.

1. समता व न्याय
उत्तर: समता आणि न्याय एकमेकांशी निगडित आहेत. समता म्हणजे सर्वांना समान वागणूक आणि संधी मिळणे, तर न्याय म्हणजे साधनांचे योग्य वाटप आणि समाजात संतुलन. समता असल्याशिवाय न्याय पूर्ण होऊ शकत नाही आणि न्याय असल्याशिवाय समता प्रत्यक्षात येत नाही.

2. वैधानिक न्याय व सामाजिक न्याय
उत्तर: वैधानिक न्याय म्हणजे कायद्याच्या माध्यमातून न्यायाची अंमलबजावणी, तर सामाजिक न्याय म्हणजे समाजातील कमकुवत गटांना साधनांचे समान वाटप. वैधानिक न्याय कायद्यावर आधारित असतो, तर सामाजिक न्याय समतेच्या तत्त्वावर अवलंबून असतो. दोन्ही एकमेकांना पूरक आहेत.

प्र.5 आपले मत नोंदवा.

सामाजिक समतेमध्ये जातिभेद अडथळा ठरतो.
उत्तर: होय, माझ्या मते सामाजिक समतेमध्ये जातिभेद हा मोठा अडथळा आहे. कारण जातिव्यवस्थेमुळे समाजात भेदभाव आणि विषमता निर्माण होते. काही जातींना श्रेष्ठ आणि काहींना कनिष्ठ मानले जाते, ज्यामुळे समान संधी आणि प्रतिष्ठा मिळण्यात अडचणी येतात. भारतात महात्मा फुले आणि डॉ. आंबेडकरांनी यावर विशेष भर देऊन जातिभेद दूर करण्याचे प्रयत्न केले.

प्र.6 पुढील प्रश्नाचे उत्तर लिहा.

न्यायाची भारतीय संकल्पना स्पष्ट करा.
उत्तर: भारतातील न्यायाची संकल्पना सामाजिक आणि प्रक्रियात्मक न्यायावर आधारित आहे. भारतीय समाजात जातिव्यवस्था, पुरुषसत्ताक व्यवस्था आणि आर्थिक विषमता यांसारख्या समस्या आहेत. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी न्यायाला सामाजिक विषमतांचे निर्मूलन आणि साधनसंपत्तीचे समान वाटप यांच्याशी जोडले. भारतीय संविधानात न्याय प्रस्थापित करण्यासाठी दोन मार्ग आहेत:

प्रक्रियात्मक न्याय: कायद्याच्या योग्य अंमलबजावणीद्वारे सर्वांना समान हक्क मिळवून देणे.
सामाजिक न्याय: दुर्बल आणि मागासवर्गीयांना सक्षम करण्यासाठी आरक्षण, शिष्यवृत्ती, अनुदान आणि भेदभावपूर्ण प्रथांचे निर्मूलन करणे.
आंबेडकरांच्या मते, सामाजिक लोकशाही (स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता) ही राजकीय लोकशाहीचा पाया आहे. म्हणून भारतात न्याय म्हणजे सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय विषमतांचे उच्चाटन करून सर्वांना समान संधी देणे होय.

उपक्रम
महिलांना सुरक्षितपणे कामासाठी जाता येईल, यासाठी उपाय सुचवा.

1. सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेत महिलांसाठी स्वतंत्र जागा आणि सुरक्षित बस/ट्रेनची व्यवस्था करावी.
2. रस्त्यांवर आणि कामाच्या ठिकाणी पुरेशा प्रकाशाची आणि सीसीटीव्ही कॅमेऱ्यांची व्यवस्था करावी.
3. महिलांसाठी हेल्पलाइन क्रमांक आणि आपत्कालीन अॅप्स उपलब्ध करावीत.
4. समाजात जागरूकता निर्माण करण्यासाठी शिक्षण आणि मोहिमा राबवाव्यात.
5. कामाच्या ठिकाणी सुरक्षितता धोरणे आणि कडक कायदे लागू करावेत.