संविधानिक शासन
स्वाध्याय
प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
१. अलिखित संविधान युनायटेड किंग्डम या देशात आहे. (युनायटेड किंग्डम, भारत, दक्षिण अफ्रिका, अमेरिका)
स्पष्टीकरण: पाठात नमूद आहे की युनायटेड किंग्डममध्ये संविधान अलिखित स्वरूपात आहे, जिथे काही भाग लिखित असले तरी ते एकाच दस्तऐवजात संकलित नाहीत.
२. संसदीय पद्धतीमध्ये कायदेमंडळात व कार्यकारी मंडळात अधिकाराचे समन्वय आहे. (विभाजन, समन्वय, विलीनीकरण, केंद्रीकरण)
स्पष्टीकरण: संसदीय पद्धतीत कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळ यांच्यात समन्वय असतो, कारण कार्यकारी मंडळ (प्रधानमंत्री व मंत्रिमंडळ) हे कायदेमंडळातील बहुमतावर अवलंबून असते.
३. अमेरिकन संविधानाच्या प्रथम दहा दुरुस्त्यांना एकत्रितपणे बिल ऑफ राईट्स संबोधले जाते. (बिल ऑफ राईट्स, मॅग्नाकार्टा, मूळ तत्त्व, मूलभूत हक्क)
स्पष्टीकरण: पाठात स्पष्टपणे सांगितले आहे की अमेरिकन संविधानाच्या पहिल्या दहा दुरुस्त्यांना ‘बिल ऑफ राईट्स’ म्हणतात.
(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
(i) मॅग्नाकार्टा – इंग्लंड
हे बरोबर आहे.
(ii) नकाराधिकार – युनायटेड किंग्डम
हे चुकीचे आहे. नकाराधिकार अमेरिकेत आहे.
दुरुस्त जोडी: नकाराधिकार – अमेरिका
(iii) केशवानंद भारती खटला – मूळ संरचना
हे बरोबर आहे.
(क) गटात न बसणारा शब्द ओळखा.
१. इंग्लंड, स्कॉटलंड, वेल्स, आयर्लंडचे प्रजासत्ताक
आयर्लंडचे प्रजासत्ताक हा शब्द गटात बसत नाही. कारण इंग्लंड, स्कॉटलंड आणि वेल्स हे युनायटेड किंग्डमचा भाग आहेत, तर आयर्लंडचे प्रजासत्ताक हा स्वतंत्र देश आहे.
२. भारत, ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा, अर्जेंटिना
अर्जेंटिना हा शब्द गटात बसत नाही. कारण भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि कॅनडा हे संसदीय पद्धतीचे देश आहेत, तर अर्जेंटिना हा अध्यक्षीय पद्धतीचा देश आहे.
प्र.२ खालील विधाने चूक की बरोबर सकारण स्पष्ट करा.
१. भारतीय संघराज्याला संघराज्यसदृश संघराज्य म्हटले जाते.
बरोबर. कारण भारतीय संविधानात सत्तेचे विभाजन केंद्र आणि राज्यांमध्ये केले आहे, परंतु केंद्रशासनाला अधिक अधिकार दिले आहेत. म्हणून भारतीय संघराज्य पूर्ण संघराज्य नसून एकात्मतेकडे झुकणारे आहे, त्यामुळे त्याला संघराज्यसदृश संघराज्य म्हणतात.
२. अमेरिकेत संसदीय पद्धत अस्तित्वात आहे.
चूक. कारण अमेरिकेत अध्यक्षीय पद्धत आहे. तिथे राष्ट्राध्यक्ष हा राष्ट्रप्रमुख आणि शासनप्रमुख दोन्ही असतो, तर संसदीय पद्धतीत राष्ट्रप्रमुख आणि शासनप्रमुख वेगवेगळे असतात, जसे भारतात.
प्र.३ सहसंबंध स्पष्ट करा.
१. संसदीय शासनप्रणालीतील कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळ
संसदीय पद्धतीत कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळ यांचे परस्परसंबंध जवळचे असतात. कार्यकारी मंडळ (प्रधानमंत्री आणि मंत्रिमंडळ) हे कायदेमंडळातील बहुमत असलेल्या पक्षातून निवडले जाते. कायदेमंडळात बहुमत असल्याशिवाय कार्यकारी मंडळ सत्तेत राहू शकत नाही. म्हणून या दोघांमध्ये विलीनीकरण असते आणि ते एकमेकांवर अवलंबून असतात.
२. अध्यक्षीय पद्धतीत अध्यक्ष आणि कायदेमंडळ
अध्यक्षीय पद्धतीत अध्यक्ष आणि कायदेमंडळ यांचे परस्परसंबंध स्वतंत्र असतात. अध्यक्ष हा थेट लोकांद्वारे निवडला जातो आणि त्याला कायदेमंडळात बहुमताची गरज नसते. कायदेमंडळ कायदे बनवते, पण अध्यक्षाला ते नाकारण्याचा नकाराधिकार (veto power) असतो. तसेच कायदेमंडळाला अध्यक्षाला पदच्युत करण्याचा अधिकार असतो, म्हणून दोघांमध्ये सत्तेचे संतुलन असते.
प्र.४ पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
१. संविधानवाद व संविधानिक नैतिकता या दोन संकल्पना स्पष्ट करा.
उत्तर –
- संविधानवाद: संविधानवाद म्हणजे शासनाचे अधिकार मर्यादित असणे. संविधानात शासनाला कोणते अधिकार आहेत आणि कोणत्या मर्यादा आहेत हे नमूद केलेले असते. उदाहरणार्थ, भारतीय संविधानात मूलभूत हक्कांचे संरक्षण करून शासनावर नियंत्रण ठेवले जाते.
- संविधानिक नैतिकता: संविधानिक नैतिकता म्हणजे संविधानाच्या भावनेचे आणि मूलभूत तत्त्वांचे पालन करणे. सत्तेवर असणाऱ्यांनी संविधानातील उद्देश आणि मूल्ये जपली पाहिजेत. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणतात की, ही नैसर्गिक भावना नसून ती लोकांना शिकवावी लागते.
२. भारतीय संघराज्याचे स्वरूप स्पष्ट करा.
उत्तर – भारतीय संघराज्य हे द्‌विस्तरीय आहे, म्हणजे केंद्रशासन आणि राज्यशासन अशी दोन स्तरांची व्यवस्था आहे. संविधानाच्या सातव्या परिशिष्टात सत्तेचे विभाजन केंद्रसूची, राज्यसूची आणि समवर्ती सूचीद्वारे केले आहे. परंतु केंद्रशासनाला अधिक अधिकार दिले आहेत, म्हणून भारतीय संघराज्याला पूर्ण संघराज्य न म्हणता ‘संघराज्यसदृश संघराज्य’ किंवा ‘एकात्मतेकडे झुकणारे संघराज्य’ असे म्हणतात. स्वातंत्र्यानंतर भाषेच्या आधारावर राज्यांची निर्मिती झाली, आणि ही व्यवस्था ‘एकत्र धरून ठेवणारी’ (holding together) आहे.
प्र.५ दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
संविधान व संविधानातील परस्परसंबंधी घटक स्पष्ट करा.
(अ) संविधान म्हणजे काय?
संविधान हा एक जिवंत दस्तऐवज आहे, जो देशाचा कारभार कसा चालवावा हे ठरवतो. हे देशाचे सर्वोच्च कायदे असते आणि नागरिकांचे हक्क व कर्तव्ये निश्चित करते. उदाहरणार्थ, भारतीय संविधान नागरिकांना मूलभूत हक्क देते आणि त्यांचे संरक्षण करते.
(ब) नियमांचा संच
संविधानात शासनाच्या तीन विभागांची (कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ, न्यायमंडळ) रचना, अधिकार आणि कर्तव्ये यांचे नियम असतात. हे नियम शासनाला त्याच्या अधिकारकक्षेत ठेवतात आणि एका विभागावर दुसऱ्या विभागाचे नियंत्रण असते. उदाहरणार्थ, अमेरिकेत अध्यक्षाचे अधिकार उल्लंघन झाल्यास त्याला पदच्युत करण्याची तरतूद आहे.
(क) अधिकारांचा संच
संविधान नागरिकांना स्वातंत्र्य, सन्मान आणि प्रतिष्ठित आयुष्यासाठी हक्क देते, पण त्यावर मर्यादाही घालते. भारतीय संविधानात मूलभूत हक्क आहेत आणि त्यांचे संरक्षण न्यायमंडळ करते. हे हक्क शासन, समाज आणि व्यक्ती यांचे परस्परसंबंध निश्चित करतात.
(ड) उद्‌दिष्टे व मूल्यांचा संच
संविधानात देशाचे उद्देश आणि मूल्ये नमूद असतात. उदाहरणार्थ, अमेरिकन संविधानात न्याय, शांतता आणि स्वातंत्र्य हे उद्देश आहेत. भारतीय संविधानातही स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता ही मूल्ये आहेत. हे उद्देश संविधान निर्मितीमागील हेतू दर्शवतात.
उपक्रम
अमेरिकन संविधानातील बिल ऑफ राईट्समध्ये कोणते हक्क नमूद केले आहेत?
अमेरिकन संविधानातील बिल ऑफ राईट्स (प्रथम दहा दुरुस्त्या) मध्ये खालील हक्क नमूद आहेत:
१. बोलण्याचे स्वातंत्र्य, धर्मस्वातंत्र्य, वृत्तपत्र स्वातंत्र्य आणि एकत्र येण्याचे स्वातंत्र्य.
२. शस्त्र बाळगण्याचा हक्क.
३. सैनिकांना खासगी घरात ठेवण्यास मनाई.
४. बेकायदा तपासणी आणि जप्तीपासून संरक्षण.
५. स्वतःविरुद्ध साक्ष न देण्याचा हक्क आणि योग्य प्रक्रियेचा हक्क.
६. खटल्यात जलद सुनावणी आणि वकिलाचा हक्क.
७. ज्युरीद्वारे खटला चालवण्याचा हक्क.
८. क्रूर दंड आणि शिक्षा यापासून संरक्षण.
९. संविधानात नमूद नसलेले इतर हक्क लोकांकडे राहतील.
१०. केंद्रशासनाला न दिलेले अधिकार राज्यांना राहतील.
Leave a Reply