प्रतिनिधीत्वाची संकल्पना
स्वाध्याय
प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
1. प्राचीन ग्रीसमध्ये प्रत्यक्ष लोकशाही होती.
2. जगातील सर्वांत प्राचीन प्रतिनिधिक सभा हाऊस ऑफ कॉमन्स आहे.
(ब) दिलेल्या विधानासाठी समर्पक संकल्पना लिहा.
राज्यकारभार चालवण्यासाठी लोक काही जणांची निवड करतात ती पद्धत म्हणजे प्रातिनिधिक लोकशाही.
(क) गटात न बसणारा शब्द ओळखा.
भारतीय राष्ट्रीय कामगार संघटना, अखिल भारतीय किसान सभा, नॅशनल स्टुडंट्स युनियन ऑफ इंडिया, इंडियन नॅशनल काँग्रेस.
उत्तर –
इंडियन नॅशनल काँग्रेस.
स्पष्टीकरण: पहिले तीन शब्द हे दबाव गटांचे आहेत, तर इंडियन नॅशनल काँग्रेस हा राजकीय पक्ष आहे, म्हणून तो गटात बसत नाही.
प्र.२ पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.
उत्तर –
भारतातील राष्ट्रीय पक्ष:
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस
भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष
भारतीय जनता पक्ष
भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)
बहुजन समाज पक्ष
राष्ट्रवादी काँग्रेस
तृणमूल काँग्रेस
प्र.३ सहसंबंध स्पष्ट करा.
शासकीय आणि बिगरशासकीय संघटना:
शासकीय संघटना या सरकारचा भाग असतात आणि त्या कायद्याच्या चौकटीत कार्य करतात, उदा., निवडणूक आयोग किंवा सरकारी विभाग. या संघटना शासनाच्या धोरणांचा अंमल करतात आणि त्यांना सरकारी निधी मिळतो. दुसरीकडे, बिगरशासकीय संघटना (NGOs) या खासगी आणि स्वयंसेवी स्वरूपाच्या असतात. त्या सामाजिक, पर्यावरणीय किंवा इतर विशिष्ट उद्देशांसाठी स्वतंत्रपणे कार्य करतात आणि सरकारवर अवलंबून नसतात. दोन्ही प्रकारच्या संघटना लोकांच्या हितासाठी कार्य करतात, परंतु त्यांचे स्वरूप, कार्यपद्धती आणि निधीचे स्रोत वेगळे असतात.
प्र.४ आपले मत नोंदवा.
दबाव गट हे राजकीय पक्षांपेक्षा भिन्न आहेत.
होय, दबाव गट आणि राजकीय पक्ष यांच्यात मूलभूत फरक आहे. राजकीय पक्ष हे निवडणुका लढवतात आणि सत्तेत येऊन शासनाचा कारभार चालवतात. त्यांचा उद्देश व्यापक स्वरूपाचा असतो, ज्यामध्ये सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक मुद्द्यांचा समावेश होतो. दुसरीकडे, दबाव गट निवडणुका लढवत नाहीत आणि सरकारवर बाहेरून प्रभाव टाकून विशिष्ट हितसंबंधांचे रक्षण करतात, उदा., कामगार संघटना किंवा शेतकरी संघटना. त्यांचे उद्दिष्ट मर्यादित आणि विशिष्ट असते. म्हणून, दबाव गट आणि राजकीय पक्ष यांचे कार्यक्षेत्र आणि पद्धती यामुळे ते एकमेकांपासून भिन्न आहेत.
प्र.५ दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
प्रतिनिधित्वाचा अर्थ सांगून प्रतिनिधित्वाच्या पद्धती स्पष्ट करा.
(अ) प्रतिनिधित्वाचा अर्थ:
प्रतिनिधित्व म्हणजे लोकांनी निवडलेल्या व्यक्तींमार्फत त्यांचे हितसंबंध, मागण्या आणि प्रश्न शासनासमोर मांडणे आणि त्यांचे रक्षण करणे. लोकशाहीत लोक स्वतःचा कारभार स्वतः चालवू शकत नाहीत, म्हणून ते आपले प्रतिनिधी निवडतात. हे प्रतिनिधी त्यांच्या मतदारांचे विचार आणि हितांचे प्रतिनिधित्व करतात आणि शासनाच्या निर्णयप्रक्रियेत सहभागी होतात. याला प्रातिनिधिक लोकशाही असेही म्हणतात.
(ब) निवडणूक:
निवडणूक ही प्रतिनिधी निवडीची सर्वात महत्त्वाची पद्धत आहे. यामध्ये लोक मतदानाच्या माध्यमातून त्यांचे प्रतिनिधी निवडतात. निवडणुकीच्या पद्धती वेगवेगळ्या असू शकतात, जसे की एकसदस्यीय किंवा बहुसदस्यीय मतदारसंघ, अनेकत्व पद्धत (First Past the Post), बहुमत पद्धत आणि प्रमाणशीर पद्धत. भारतात लोकसभा आणि विधानसभा निवडणुका अनेकत्व पद्धतीने होतात, तर राष्ट्रपती आणि उपराष्ट्रपती निवडणुकीसाठी बहुमत पद्धत वापरली जाते.
(क) नेमणूक:
नेमणूक पद्धतीत प्रतिनिधींची निवड थेट नियुक्तीने केली जाते. यामध्ये शासकीय अधिकारी किंवा विविध आस्थापनांमधील सदस्यांची नेमणूक केली जाते. उदा., भारतात राज्यसभेत काही सदस्यांची नियुक्ती राष्ट्रपतींकडून केली जाते. ही पद्धत सामान्यतः तज्ज्ञ व्यक्तींना किंवा विशिष्ट क्षेत्रातील प्रतिनिधींना संधी देण्यासाठी वापरली जाते.
(ड) बिगर शासकीय:
बिगर शासकीय पद्धतीत नागरी समाजातील हितसंबंधी गट आणि दबाव गट लोकांचे प्रतिनिधित्व करतात. हे गट निवडणुका लढवत नाहीत, परंतु शासनावर बाहेरून दबाव टाकून धोरणांवर प्रभाव टाकतात. उदा., कामगार संघटना, शेतकरी संघटना किंवा विद्यार्थी संघटना. याशिवाय, अशासकीय संस्था (NGOs) देखील सामाजिक किंवा पर्यावरणीय मुद्द्यांवर काम करून लोकांचे हितसंबंध जपतात.
प्र.६ मतदारांना मतदानासाठी कशा प्रकारे प्रोत्साहित करता येईल, यासाठी उपाय सुचवा.
उत्तर –
जागरूकता मोहिमा: मतदानाचे महत्त्व समजावून सांगण्यासाठी शाळा, महाविद्यालये आणि सार्वजनिक ठिकाणी जागरूकता मोहिमा राबवाव्यात.
सोशल मीडियाचा वापर: तरुण मतदारांना आकर्षित करण्यासाठी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर मतदानाच्या फायद्यांविषयी माहिती प्रसारित करावी.
सुलभ मतदान व्यवस्था: मतदान केंद्रांवर चांगल्या सुविधा, कमी वेळेत मतदानाची प्रक्रिया आणि ऑनलाइन मतदार नोंदणी यामुळे मतदारांचा सहभाग वाढू शकतो.
प्रसिद्ध व्यक्तींचा सहभाग: खेळाडू, अभिनेते किंवा सामाजिक नेते यांना मतदानासाठी प्रोत्साहन देणारी मोहीम राबवण्यास सांगावे.
शिक्षणात समावेश: शालेय अभ्यासक्रमात लोकशाही आणि मतदानाचे महत्त्व यावर आधारित धडे समाविष्ट करावेत.
प्रोत्साहनपर बक्षिसे: काही ठिकाणी मतदान केलेल्या मतदारांना छोटी प्रोत्साहनपर बक्षिसे किंवा सवलती देण्याचा विचार करता येईल.
Leave a Reply