लोकप्रशासन
स्वाध्याय
प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
१. प्रशासकीय व्यवस्थेचा मानवी संसाधन हा कणा असतो. (भौतिक संसाधन, मानवी संसाधन, नैसर्गिक संसाधन, भौगोलिक संसाधन)
स्पष्टीकरण: प्रशासकीय व्यवस्था ही मानवी संसाधनांवर अवलंबून असते, कारण कर्मचारी आणि अधिकारी हे प्रशासनाचे कार्य चालवतात.
२. POSDCORB हा संक्षेप ग्युलिक आणि उर्विक यांनी मांडला.(वूड्रो विल्सन, हर्बट सायमन, उर्विक, ड्वाईट वाल्डो)
स्पष्टीकरण: POSDCORB हा संक्षेप ल्युथर ग्युलिक आणि उर्विक यांनी मांडला, जो लोकप्रशासनाच्या कार्यांचे संक्षिप्त स्वरूप दर्शवतो.
(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
(i) कौटिल्य – अर्थशास्त्र
(ii) ॲरिस्टॉटल – द पॉलिटिक्स
(iii) मॅकियाव्हेली – रिपब्लिक
उत्तर:
(i) कौटिल्य – अर्थशास्त्र (बरोबर)
(ii) ॲरिस्टॉटल – द पॉलिटिक्स (बरोबर)
(iii) मॅकियाव्हेली – द प्रिन्स (दुरुस्त)
स्पष्टीकरण: मॅकियाव्हेली यांनी ‘द प्रिन्स’ हा ग्रंथ लिहिला, ‘रिपब्लिक’ हा प्लेटोचा ग्रंथ आहे.
(क) दिलेल्या विधानासाठी समर्पक संकल्पना लिहा.
१. अठराव्या शतकातील जर्मनी व ऑस्ट्रिया येथील शासकीय व्यवहाराच्या पद्धतशीर व्यवस्थापनांची प्रणाली
उत्तर: कॅमेरॅलिझम
स्पष्टीकरण: कॅमेरॅलिझम ही अठराव्या शतकात जर्मनी आणि ऑस्ट्रियामध्ये प्रशासकीय व्यवस्थापनासाठी वापरली गेलेली प्रणाली होती.
२. कंपन्यांनी सामाजिक आणि पर्यावरणविषयक जाणिवा सामावून घेण्याचा केलेला प्रयत्न
उत्तर: उद्योगाचे सामाजिक उत्तरदायित्व (CSR)
स्पष्टीकरण: CSR म्हणजे कंपन्यांनी समाज आणि पर्यावरणाच्या भल्यासाठी केलेले प्रयत्न.
प्र.२ खालील विधाने चूक की बरोबर सकारण स्पष्ट करा.
१. प्रशासनातील पहिला टप्पा हा कर्मचारी भरतीचा असतो.
उत्तर: चूक
स्पष्टीकरण: प्रशासनातील पहिला टप्पा हा नियोजनाचा (Planning) असतो, कर्मचारी भरती (Staffing) हा नंतरचा टप्पा आहे. POSDCORB मध्ये नियोजनाला प्राधान्य आहे.
२. लोकप्रशासन या विद्याशाखेचा जन्म भारतात झाला.
उत्तर: चूक
स्पष्टीकरण: लोकप्रशासनाचा जन्म अमेरिकेत झाला. वूड्रो विल्सन यांनी १८८७ मध्ये त्यांच्या शोधनिबंधातून या शाखेचा पाया घातला.
प्र.३ सहसंबंध स्पष्ट करा.
१. राज्यशास्त्र आणि लोकप्रशासन
उत्तर: राज्यशास्त्र हा राज्य, शासन आणि राजकारणाचा अभ्यास करतो, तर लोकप्रशासन हा राज्यशास्त्राचा भाग आहे जो शासनाच्या निर्णयांची अंमलबजावणी आणि कार्यकारी मंडळाच्या कार्यावर लक्ष केंद्रित करतो. राज्यशास्त्र धोरणे तयार करतो, तर लोकप्रशासन ती धोरणे प्रत्यक्षात आणतो.
२. राष्ट्रीय पातळीवरील प्रशासन व राज्य पातळीवरील प्रशासन
उत्तर: राष्ट्रीय पातळीवरील प्रशासन केंद्र सरकारमार्फत चालते आणि देशाच्या व्यापक धोरणांचे नियोजन करते (उदा., संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार), तर राज्य पातळीवरील प्रशासन राज्य सरकारमार्फत चालते आणि राज्याच्या स्थानिक गरजांवर लक्ष केंद्रित करते (उदा., शिक्षण, आरोग्य). दोन्ही स्तर एकमेकांशी समन्वयाने कार्य करतात.
प्र.४ पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
१. प्रशासनाचे कार्य कसे चालते ते स्पष्ट करा.
उत्तर: प्रशासनाचे कार्य राष्ट्रीय, राज्य आणि स्थानिक स्तरांवर चालते. केंद्र सरकार मंत्रालयांमार्फत (उदा., गृह, संरक्षण) कार्य करते, जिथे मंत्री आणि नोकरशहा समन्वयाने काम करतात. राज्य स्तरावरही मंत्रालये आणि आयोग असतात. स्थानिक स्तरावर जिल्हाधिकारी, तहसीलदार, ग्रामसेवक यांच्यामार्फत प्रशासन चालते. स्पर्धा परीक्षांमधून अधिकारी निवडले जातात आणि ते संविधानाच्या मूल्यांनुसार कार्य करतात.
२. सार्वजनिक धोरण निर्मितीचे टप्पे स्पष्ट करा.
उत्तर: सार्वजनिक धोरण निर्मितीचे तीन टप्पे आहेत:
(i) धोरणांची निवड: नागरिकांच्या समस्यांची प्राधान्याने निवड करून त्यावर चर्चा होते आणि योजना ठरते (उदा., वीजपुरवठा).
(ii) धोरणाची निष्पत्ती: ठरलेल्या धोरणाची अंमलबजावणी होते.
(iii) धोरणाचा परिणाम: धोरणाचे परिणाम तपासले जातात आणि मूल्यांकन होते.
प्र.५ दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
लोकप्रशासनाची व्याप्ती याबाबत खालिल मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्टीकरण लिहा:
(i) नियोजन (ii) संघटन (iii) कर्मचारी भरती (iv) समन्वय (v) अहवाल तयार करणे.
उत्तर: लोकप्रशासनाची व्याप्ती ही POSDCORB या संक्षेपातून समजते:
(i) नियोजन: प्रशासनाचे पहिले पाऊल म्हणजे उद्दिष्टांचा आराखडा तयार करणे (उदा., नीती आयोगाचे नियोजन).
(ii) संघटन: ध्येय पूर्ण करण्यासाठी शासकीय यंत्रणा उभी केली जाते (उदा., अखिल भारतीय सेवा).
(iii) कर्मचारी भरती: प्रशासनासाठी योग्य कर्मचाऱ्यांची निवड आणि प्रशिक्षण होते (उदा., UPSC/MPSC).
(iv) समन्वय: विविध विभागांमध्ये एकसूत्रता आणण्यासाठी समन्वय साधला जातो.
(v) अहवाल तयार करणे: कामाचा अहवाल तयार करून उत्तरदायित्व निश्चित केले जाते.
या सर्व बाबींमुळे लोकप्रशासन कार्यक्षम होते.
Leave a Reply