१९४५ नंतरचे जग – I
स्वाध्याय
प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
१. १९४९ मध्ये माओ झेडाँग यांच्या नेतृत्वाखाली चीन कम्युनिस्ट राष्ट्र झाले. (क्रुश्चेव्ह, माओ झेडाँग, जोसेफ स्टॅलिन, हो चि मिन्ह)
२. शांततामय सहजीवनाची संकल्पना क्रुश्चेव्ह यांनी मांडली. (आयसेनहॉवर, जोसेफ स्टॅलिन, क्रुश्चेव्ह, जवाहरलाल नेहरू)
(ब) दिलेल्या विधानांसाठी समर्पक संकल्पना लिहा.
१. युरोपीय सत्तांच्या वर्चस्वाचा काळ – युरोपकेंद्रित राजकारण
२. अमेरिका-सोव्हिएट रशिया दरम्यान तणाव – शीतयुद्ध
(क) गटात न बसणारा शब्द ओळखा.
१. हंगेरी, रूमानिया, बल्गेरिया, फ्रान्स
(स्पष्टीकरण: हंगेरी, रूमानिया आणि बल्गेरिया हे पूर्व युरोपातील सोव्हिएट प्रभावाखालील देश होते, तर फ्रान्स हा पश्चिम युरोपातील अमेरिकेच्या प्रभावाखालील देश होता.)
२. इटली, पोलंड, स्पेन, ग्रीस – पोलंड
(स्पष्टीकरण: इटली, स्पेन आणि ग्रीस हे पश्चिम युरोपातील अमेरिकेच्या प्रभावाखालील देश होते, तर पोलंड हा पूर्व युरोपातील सोव्हिएट प्रभावाखालील देश होता.)
प्र.२ (अ) पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.
उत्तर –
संयुक्त राष्ट्रांच्या मुख्य शाखा:
- सचिवालय
- आमसभा
- सुरक्षा परिषद
- आर्थिक आणि सामाजिक परिषद
- विश्वस्त परिषद
- आंतरराष्ट्रीय न्यायालय
(ब) दुसऱ्या महायुद्धानंतरचे युरोपचे विभाजन या नकाशाचे निरीक्षण करून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
१. पूर्व युरोपातील सोव्हिएट रशियाच्या प्रभावाखालील दोन देशांची नावे लिहा.
उत्तर –
- पोलंड
- हंगेरी
२. पश्चिम युरोपातील अमेरिकेच्या प्रभावाखालील दोन देशांची नावे लिहा.
उत्तर –
- फ्रान्स
- युनायटेड किंग्डम
प्र.३ खालील विधाने चूक की बरोबर सकारण स्पष्ट करा.
१. बोल्शेविक क्रांतीनंतर सोव्हिएट रशियाची भांडवलशाही राष्ट्र म्हणून निर्मिती झाली.-
चूक.
स्पष्टीकरण: बोल्शेविक क्रांतीनंतर (१९१७) सोव्हिएट रशियाची साम्यवादी राष्ट्र म्हणून निर्मिती झाली, भांडवलशाही राष्ट्र म्हणून नाही. ही क्रांती साम्यवादी विचारप्रणालीवर आधारित होती.
२. बांडुंग परिषदेने आशिया खंडात शीतयुद्ध आणले.
चूक.
स्पष्टीकरण: बांडुंग परिषद (१९५५) ही आशिया आणि आफ्रिकेतील राष्ट्रांमध्ये प्रादेशिकतावाद आणि सहकार्य वाढवण्यासाठी आयोजित करण्यात आली होती. तिने शीतयुद्ध आणले नाही, तर शीतयुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर स्वतंत्र धोरण राखण्याचा प्रयत्न केला.
प्र.४ पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
१. प्रादेशिकतावाद ही संकल्पना स्पष्ट करा.
उत्तर – प्रादेशिकतावाद म्हणजे एका विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रातील राष्ट्रे एकत्र येऊन आपले सामाजिक, आर्थिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक हित साध्य करण्यासाठी सहकार्य करणे. यात प्रादेशिक संघटना तयार होतात, ज्या स्वतःची अस्मिता प्रस्थापित करतात. उदाहरणार्थ, युरोपियन युनियन (EU), ASEAN आणि SAARC. प्रादेशिकतावादामुळे राष्ट्रांमध्ये संवाद वाढतो आणि दळणवळण, ऊर्जा, आरोग्य यांसारख्या क्षेत्रांत सहकार्य होते.
२. संयुक्त राष्ट्रांच्या भूमिकेबाबत चर्चा करा.
संयुक्त राष्ट्रांची स्थापना १९४५ मध्ये झाली आणि त्यांची भूमिका खालीलप्रमाणे आहे:
उत्तर –
- आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुव्यवस्था: संघर्ष टाळणे, शांतता प्रस्थापित करणे आणि शांततामय वातावरण निर्माण करणे.
- मानवी हक्कांचे संरक्षण: १९४८ च्या मानवी हक्कांच्या जाहीरनाम्याद्वारे मानवी हक्कांचे संवर्धन आणि संरक्षण करणे.
- मानवतावादी मदत: आपत्ती काळात आंतरराष्ट्रीय समुदायाला मदत करणे आणि समन्वय साधणे.
- शाश्वत विकास: आर्थिक विकास, सामाजिक कल्याण आणि पर्यावरण संरक्षणाला प्रोत्साहन देणे.
- आंतरराष्ट्रीय कायदा: कायद्याचा विकास आणि त्याचा आदर राखणे, जसे की आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाद्वारे.
- संयुक्त राष्ट्रे शांतिसेना, परिषदा आणि धोरणांद्वारे हे कार्य करते.
प्र.५ दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
शीतयुद्धाचे पैलू विशद करा.
शीतयुद्ध हे अमेरिका आणि सोव्हिएट रशिया यांच्यातील तणावाचे एक स्वरूप होते, ज्याचे खालील पैलू आहेत:
(अ) राजकीय:
अमेरिका आणि सोव्हिएट रशियाने आपापल्या प्रभावक्षेत्रातील देशांवर राजकीय नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न केला. पूर्व युरोपात सोव्हिएट प्रभावाखालील देश (उदा., पोलंड, हंगेरी) आणि पश्चिम युरोपात अमेरिकेच्या प्रभावाखालील देश (उदा., फ्रान्स, युनायटेड किंग्डम) असे विभाजन झाले. फिनलँडसारख्या देशांवर तटस्थता लादली गेली.
(ब) विचारप्रणाली:
सोव्हिएट रशियाने साम्यवादी विचारप्रणाली स्वीकारली आणि पूर्व युरोपीय देशांना ती लागू केली, तर अमेरिकेने भांडवलशाही आणि लोकशाही व्यवस्था पश्चिम युरोपात प्रस्थापित केली. या दोन विचारप्रणालींमधील संघर्ष हा शीतयुद्धाचा महत्त्वाचा भाग होता.
(क) आर्थिक:
पूर्व युरोपात साम्यवादी अर्थव्यवस्था स्वीकारली गेली, जिथे सरकारी उद्योगांना प्राधान्य होते. पश्चिम युरोपात भांडवलशाही अर्थव्यवस्था होती, जिथे खासगी उद्योगांना महत्त्व होते. या आर्थिक फरकानेही तणाव वाढला.
(ड) सुरक्षा:
सुरक्षेसाठी लष्करी गट तयार झाले. १९४९ मध्ये नाटो (NATO) ची स्थापना पश्चिम युरोपच्या संरक्षणासाठी झाली, तर १९५५ मध्ये वॉर्सा कराराने पूर्व युरोपचे संरक्षण केले. दोन्ही बाजूंनी युद्धाची तयारी ठेवली, पण प्रत्यक्ष युद्ध झाले नाही.
Leave a Reply