Notes Chapter 1 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

समाजशास्त्राची ओळख

प्रस्तावना

• समाजशास्त्र ही एक स्वतंत्र विद्याशाखा आहे जी मानवी समाजाचा शास्त्रीय अभ्यास करते.
• या प्रकरणात समाजशास्त्राची व्याख्या, स्वरूप, उगम, व्याप्ती आणि महत्त्व यांचा सखोल अभ्यास केला जाईल.
• युरोपमधील १८ आणि १९व्या शतकातील सामाजिक, बौद्धिक आणि आर्थिक परिस्थितीमुळे समाजशास्त्राचा उदय झाला.
• समाजशास्त्र हे ‘समाजाचे शास्त्र’ म्हणून ओळखले जाते आणि मानवी समाजाच्या उदय, विकास, संरचना, कार्य आणि परिवर्तन यांचा अभ्यास करते.
• या प्रकरणाचा उद्देश विद्यार्थ्यांना समाजशास्त्राची मूलभूत संकल्पना समजावून देणे हा आहे.

१.१ समाजशास्त्र – व्याख्या आणि स्वरूप

१.१.१ व्याख्या

समाजशास्त्र म्हणजे काय?

• समाजशास्त्र हे समाजाचे शास्त्र आहे जे सामाजिक संबंध, मानवी वर्तन आणि समाजाचा अभ्यास करते.
• साध्या भाषेत: “समाजात राहणाऱ्या माणसांचा अभ्यास” किंवा “सामाजिक घटनांचा शास्त्रीय अभ्यास.”

प्रसिद्ध व्याख्या:

1. ऑगस्ट कॉम्त: “सामाजिक व्यवस्था आणि प्रगतीचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे समाजशास्त्र.”
2. जॉर्ज सिमेल: “मानवी आंतरसंबंधांच्या स्वरूपाचे अध्ययन करणारे शास्त्र आहे.”
3. ऑक्सफर्ड डिक्शनरी: “मानवी समाजाचा विकास, संरचना आणि कार्य यांचा अभ्यास.”

विश्लेषण:

• समाजशास्त्राचा अभ्यासविषय सामाजिक संबंध आणि घटना आहे.
• त्याचे स्वरूप व्यापक आणि गुंतागुंतीचे आहे, म्हणून एकच सर्वमान्य व्याख्या नाही.
• मुख्य मुद्दे: शास्त्रीय स्वरूप, मानव-समाज संबंध आणि इतर शास्त्रांपासून वेगळेपण.

शब्दाची व्युत्पत्ती:

• ‘Sociology’ हा शब्द लॅटिनमधील ‘Socius’ (सहकारी/समाज) आणि ग्रीकमधील ‘Logos’ (शास्त्र/अभ्यास) यापासून बनला.
• फ्रेंच तत्त्ववेत्ता ऑगस्ट कॉम्त यांनी १८३९ मध्ये ‘Positive Philosophy’ या ग्रंथाच्या चौथ्या आवृत्तीत ही संज्ञा प्रथम वापरली.
• सुरुवातीला ‘सामाजिक पदार्थविज्ञान’ असे नाव दिले, नंतर ‘समाजशास्त्र’ असे ठरले.
• म्हणूनच कॉम्त यांना समाजशास्त्राचे जनक म्हणतात.

१.१.२ समाजशास्त्राचे स्वरूप

समाजशास्त्र हे मानवाच्या सामाजिक जीवनाचे विस्तृत ज्ञान देते आणि इतर सामाजिक शास्त्रांपासून वेगळे आहे.

मुख्य वैशिष्ट्ये:

1. अनुभवाधिष्ठित विज्ञान:
   • वैज्ञानिक पद्धतीने तथ्यांचे संकलन आणि विश्लेषण.
   • निरीक्षण, प्रयोग आणि परीक्षणावर आधारित.
   • उदा., एखाद्या समुदायातील सामाजिक बदलांचा अभ्यास प्रत्यक्ष निरीक्षणाने.
   • अनुभवाधिष्ठिततावाद: ज्ञान हे अनुभवावर आधारित असते.
2. सैद्धांतिक आणि उपयोजित विज्ञान:
   • सिद्धांतांचा विकास (सैद्धांतिक) आणि त्यांचा व्यावहारिक उपयोग (उपयोजित).
   • उदा., सामाजिक समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी सिद्धांतांचा वापर.
   • पूर्वी शुद्ध सैद्धांतिक होते, आता उपयोजितही आहे.
3. तथ्यांवर आधारित विज्ञान:
   • समाजात ‘काय आहे’ याचा अभ्यास, ‘काय असावे’ याचा नाही.
   • उदा., गुन्हेगारी किंवा सामाजिक स्थैर्य यांचा अभ्यास तथ्यांवर आधारित.
4. समग्र विज्ञान:
   • संपूर्ण सामाजिक जीवनाचा अभ्यास, विशिष्ट भागाचा नाही.
   • उदा., कुटुंब, शिक्षण, धर्म, अर्थव्यवस्था सर्वांचा समावेश.

समाजशास्त्रीय कल्पनाविस्तार:

• सी. राइट मिल्स यांनी ‘The Sociological Imagination’ (१९५९) मध्ये ही संकल्पना मांडली.
• व्यक्तिगत आणि सामाजिक जीवनातील संबंध समजण्यासाठी उपयुक्त.
• उदा., बेकारी ही व्यक्तिगत समस्या वाटते, पण ती आर्थिक मंदीशी जोडलेली असते.
• व्यक्तिगत समस्यांना सामाजिक संदर्भ लावून उपाय शोधण्यास मदत करते.

१.२ समाजशास्त्र – उगम आणि व्याप्ती

१.२.१ समाजशास्त्राचा उगम

समाजशास्त्राचा उदय १९व्या शतकाच्या मध्यात युरोपात झाला.

उदयाची पार्श्वभूमी:

• सामाजिक परिस्थिती आणि विचार यांचा परस्परसंबंध.
• युरोपमधील फ्रेंच राज्यक्रांती, औद्योगिक क्रांती आणि प्रबोधन काळ यांनी प्रभाव टाकला.

प्रभाव टाकणारे घटक:

1. व्यापारी क्रांती (१४५०-१८००):
   • मध्ययुगीन अर्थव्यवस्था बदलली, सागरी व्यापार वाढला.
   • बँक सेवा, कागदी चलन आणि मध्यम वर्गाचा उदय.
   • सामाजिक संबंधांवर परिणाम.
2. औद्योगिक क्रांती (१८वे शतक):
   • इंग्लंडपासून सुरू होऊन युरोपात पसरली.
   • यंत्रसामग्री आणि कारखाना पद्धतीमुळे भांडवलशाहीचा उदय.
   • परिणाम: ग्रामीण-नागरी स्थलांतर, वर्ग व्यवस्था, कामगार संघटना, आर्थिक असमानता.
   • उदा., घरगुती उत्पादनापासून यंत्र उत्पादनाकडे बदल.
3. फ्रेंच राज्यक्रांती (१७८९):
   • सरंजामशाहीचा अंत, लोकशाही आणि समतेचा उदय.
   • सामाजिक अराजकता दूर करण्यासाठी पुनर्रचनेची गरज.
   • स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता ही मूल्ये पुढे आली.
   • युरोप आणि भारतावरही प्रभाव (उदा., भारतीय राज्यघटना).
4. वैज्ञानिक क्रांती:
   • प्रबोधन काळात विज्ञानाला महत्त्व.
   • अंधश्रद्धांचे उच्चाटन, शास्त्रीय दृष्टिकोनाचा विकास.
   • समाजशास्त्राला वैज्ञानिक पद्धती मिळाली.
5. नागरीकरण:
   • औद्योगिक क्रांतीमुळे शहरांचा विकास.
   • समस्या: गर्दी, प्रदूषण, झोपडपट्ट्या, आरोग्य प्रश्न.
   • उदा., मॅक्स वेबर आणि जॉर्ज सिमेल यांनी शहरी जीवनाचा अभ्यास केला.

प्रबोधन काळ:

• १८व्या शतकातील युरोपीय बौद्धिक जागृती.
• वैज्ञानिक, विवेकवादी आणि तर्कशुद्ध विचारांना प्राधान्य.
• धर्मनिरपेक्षता, उदारमतवाद आणि लोकशाही मूल्यांचा उदय.
• प्रमुख विचारवंत: थॉमस हॉब्ज, जॉन लॉक, रूसो, मॉन्टेस्क्यू, फ्रान्सिस बेकन.

समाजशास्त्रज्ञांचे योगदान:

• ऑगस्ट कॉम्त, एमिल डरखाईम, कार्ल मार्क्स, मॅक्स वेबर, जॉर्ज सिमेल यांनी बदलांचा अभ्यास केला.

१.२.२ समाजशास्त्राची व्याप्ती

व्याप्ती म्हणजे: अभ्यासाची कक्षा आणि सीमारेषा.

समाजशास्त्राचा अभ्यासविषय व्यापक आहे कारण तो सामाजिक आंतरक्रियांमधील सर्व घटकांचा समावेश करतो.

नवीन अभ्यास क्षेत्रे:

1. जैव समाजशास्त्र:
   • जीवशास्त्र आणि सामाजिक जीवनातील संबंध.
   • उदा., जनुकीय घटकांचा वर्तनावर परिणाम.
2. कलेचे समाजशास्त्र:
   • कला आणि सौंदर्यशास्त्राचा सामाजिक संदर्भ.
   • उदा., चित्रकला किंवा संगीताचा सामाजिक प्रभाव.
3. विपणन बाजार संशोधनाचे समाजशास्त्र:
   • ग्राहक गरजा आणि बाजार नीतींचे विश्लेषण.
   • उदा., ऑनलाइन खरेदी ट्रेंडचा अभ्यास.
4. दृश्य माध्यमांचा अभ्यास:
   • चित्रांचा सामाजिक तथ्य म्हणून उपयोग.
   • उदा., जाहिरातींचा सामाजिक संदेश.
5. डायस्पोरा अध्ययन:
   • स्थलांतर आणि सांस्कृतिक प्रभाव.
   • उदा., परदेशातील भारतीयांचे सण.
   • डायस्पोरा: मूळ स्थानापासून दूर राहणारा समुदाय जो संस्कृतीशी जोडलेला असतो.
6. चित्रपट अध्ययन:
   • चित्रपटांचा सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय प्रभाव.
   • उदा., ‘दंगल’ मधील लिंगभेदाचा मुद्दा.
7. विकास अध्ययन:
   • विकसित आणि विकसनशील समाजातील असमानता.
   • उदा., ग्रामीण विकासाचा अभ्यास.
   • व्यावसायिक क्षेत्र: धोरण विश्लेषण, NGO, पत्रकारिता.
8. संस्कृती अध्ययन:
   • लोकप्रिय संस्कृतीचा अभ्यास (उदा., फॅशन, सण).
   • बर्मिंगहॅम सेंटर येथे सुरुवात (१९६०).
   • संस्कृती आणि सत्ता संबंधांचा अभ्यास.

निष्कर्ष: समाजशास्त्राची व्याप्ती बदलत्या समाजानुसार विस्तारत आहे.

१.३ समाजशास्त्राचे महत्त्व

समाजशास्त्राचे महत्त्व आधुनिक समाजात वाढत आहे.

मुख्य मुद्दे:

1. शास्त्रशुद्ध अभ्यास:
   • समाजाचे शास्त्रीय ज्ञान मिळते.
   • बदलत्या पर्यावरणाशी जुळवून घेण्यास मदत.
2. विविधतेचे ज्ञान:
   • सांस्कृतिक, धार्मिक आणि प्रादेशिक भिन्नता समजते.
   • उदा., वेगवेगळ्या समुदायांचे जीवन.
3. वैज्ञानिक दृष्टिकोन:
   • वस्तुनिष्ठ, विवेकवादी आणि चिकित्सक विचार विकसित होतो.
4. व्यवसायाभिमुख:
   • उदा., सामाजिक सेवा, पत्रकारिता, मार्केटिंग, कायदा, NGO, पोलिस खाते, ग्रामीण विकास.
   • बदलत्या समाजाच्या गरजा पूर्ण करते.
5. सामाजिक समस्यांवर उपाय:
   • दारिद्र्य, बेकारी, दहशतवाद, स्थलांतर, व्यसनाधीनता, जातीय संघर्ष.
   • शास्त्रीय दृष्टिकोनाने निराकरण.
6. काळानुरूप ज्ञान:
   • बदलत्या समाजाला प्रतिसाद देण्यास आणि दक्ष राहण्यास मदत.

सारांश

• समाजशास्त्र हे मानवी वर्तन आणि सामाजिक संबंधांचे शास्त्र आहे.
• ऑगस्ट कॉम्त यांनी ‘Sociology’ ही संज्ञा प्रथम वापरली, म्हणून ते समाजशास्त्राचे जनक आहेत.
• ‘Socius’ (समाज) आणि ‘Logos’ (शास्त्र) यापासून ‘समाजशास्त्र’ हा शब्द बनला.
• कॉम्तसह स्पेन्सर, डरखाईम, मार्क्स, वेबर यांचेही योगदान.
• आधुनिक समाजात समाजशास्त्राचे महत्त्व आणि व्याप्ती वाढली आहे.

महत्त्वाच्या संकल्पना

1. डायस्पोरा: मूळ स्थानापासून दूर राहणारा समुदाय (उदा., परदेशातील भारतीय).
2. प्रबोधन काळ: विवेकवादी आणि वैज्ञानिक विचारांचा उदय.
3. अनुभवाधिष्ठित: प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित अभ्यास.
4. समाजशास्त्रीय कल्पनाविस्तार: व्यक्तिगत आणि सामाजिक जीवनातील संबंध.