Notes Chapter 4 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra महाराष्ट्र Board Marathi Medium

सामाजिक संस्था

परिचय (Introduction)

सामाजिकशास्त्र (Sociology) हे व्यक्ती आणि समाज यांच्यातील परस्परसंबंध समजून घेण्यासाठी अभ्यास करते. Comte, Durkheim, Marx आणि Weber यांसारख्या विद्वानांनी मानवाच्या सामाजिक स्वरूपावर भर दिला आहे. समाज आणि व्यक्ती एकमेकांपासून वेगळे करता येत नाहीत. व्यक्तींच्या परस्परसंवादातून समाज तयार होतो आणि व्यक्ती समाजातील भूमिका (Roles), दर्जा (Statuses), मूल्ये (Values) आणि नियम (Norms) आत्मसात करते.

या परस्परसंबंधांचे विश्लेषण करण्यासाठी सामाजिक संस्था (Social Institutions) ही संकल्पना वापरली जाते. समाजात अनेक सामाजिक संस्था असतात जसे की कुटुंब (Family), विवाह (Marriage), शिक्षण (Education), धर्म (Religion), राज्य (State), जनमाध्यमे (Mass Media), कायदा (Law) आणि अर्थव्यवस्था (Economy). या संस्थांद्वारे व्यक्ती एकमेकांशी संवाद साधतात.

उदाहरणार्थ:

• कुटुंब आणि नातेसंबंध (Kinship) – पुनरुत्पादन (Reproduction) आणि समाजीकरण (Socialization).
• अर्थव्यवस्था आणि श्रम बाजार (Labour Market) – वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन (Production) आणि वितरण (Distribution).
• राज्य, कायदा आणि राजकीय व्यवस्था (Political Systems) – सामाजिक सुव्यवस्था (Social Order).

4.1 सामाजिक संस्था: व्याख्या आणि वैशिष्ट्ये (Social Institutions: Definitions and Characteristics)

4.1.1 व्याख्या (Definitions)

1. Horton आणि Hunt: सामाजिक संस्था म्हणजे सामान्य नियम (Rules) आणि प्रक्रिया (Procedures) यांचा समावेश असलेली संबंधांची संघटित व्यवस्था (Organized System) जी समाजाच्या मूलभूत गरजा (Basic Needs) पूर्ण करते.
2. E. S. Bogardus: सामाजिक संस्था ही समाजाची अशी रचना (Structure) आहे जी लोकांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी सुस्थापित प्रक्रियेद्वारे (Well-established Procedures) कार्य करते.
3. H. E. Barnes: सामाजिक संस्था म्हणजे सामाजिक संरचना (Social Structures) आणि यंत्रणा (Machinery) ज्याद्वारे समाज मानवी गरजांसाठी विविध क्रिया (Activities) आयोजित, निर्देशित आणि कार्यान्वित करतो.

4.1.2 वैशिष्ट्ये (Characteristics)

1. सामाजिक संस्था म्हणजे सुस्पष्ट आणि स्थिर वर्तन नमुने (Stable Patterns of Behaviour).
2. त्या लोकांच्या सामूहिक कृतींवर (Collective Activities) अवलंबून असतात.
3. त्यांच्याकडे नियम आणि कायद्यांचे जाळे (Normative Structure) असते.
4. स्थिर नमुने आणि नियामक संरचनेद्वारे (Regulative Structures) त्या व्यक्तींच्या वर्तनाला सुविधा (Facilitate) आणि नियंत्रित (Regulate) करतात.
5. त्या व्यक्तींच्या प्राथमिक गरजा (Primary Needs) पूर्ण करण्यासाठी तयार होतात.

दृष्टिकोन (Perspectives)

• Functionalist Perspective: सामाजिक संस्था समाजाच्या गरजा पूर्ण करतात आणि परस्परांवर अवलंबून असतात. त्या बदलत्या गरजांशी जुळवून घेतात.
• Conflict Perspective (Marxist): सामाजिक संस्था असमानता (Inequalities) टिकवतात आणि प्रभावी वर्गाच्या (Dominant Sections) हितासाठी कार्य करतात.

4.2 कुटुंब (Family)

परिचय

कुटुंब ही समाजाची सर्वात महत्त्वाची प्राथमिक एकक (Primary Unit) आहे आणि समाजाचा आधारस्तंभ (Cornerstone) मानली जाते. ती व्यक्ती आणि समाज दोहोंसाठी महत्त्वाची आहे. कुटुंब सर्वत्र आढळते (Universal) असे मानले जाते, परंतु त्याचे स्वरूप आणि कार्य बदलत आहेत.

4.2.1 व्याख्या (Definitions)

1. Mac Iver: कुटुंब म्हणजे लैंगिक संबंधांद्वारे (Sex Relationship) परिभाषित गट जो मुलांचे संरक्षण (Protection) आणि संगोपन (Upbringing) करतो.
2. Burgess आणि Locke: कुटुंब म्हणजे विवाह (Marriage), रक्त (Blood) किंवा दत्तक (Adoption) यांनी जोडलेला गट जो एकाच घरात (Single Household) राहतो आणि परस्परसंवाद (Interaction) करतो.
3. Webster Dictionary: कुटुंब म्हणजे रक्त किंवा विवाहाने संबंधित लोकांचा गट.

सारांश: कुटुंब हे रक्त, विवाह किंवा दत्तक संबंधांद्वारे मुलांचे संगोपन करणारी संस्था आहे.

किबुत्झ (Kibbutz) – कुटुंब खरोखर सर्वत्र आहे का?

• इस्रायलमधील किबुत्झ ही सामुदायिक जीवनशैली (Communal Living) आहे.
• जोडप्यांचे स्वतंत्र निवास (Residence) आणि आर्थिक सहकार्य (Economic Cooperation) नव्हते.
• मुलांचे संगोपन समुदायाने (Community) केले, यामुळे कुटुंबाची सर्वव्यापकता (Universality) प्रश्नांकित होते.

4.2.2 कुटुंबाची कार्ये (Functions of Family)

1. समाजीकरण (Socialization): मुलांचे व्यक्तिमत्त्व (Personality) घडवते आणि मूल्ये शिकवते (Talcott Parsons).
2. लैंगिक नियमन (Regulation of Sexual Activity): विवाहाबाहेरील संबंधांना प्रतिबंध (Incest Taboo) आणि नातेसंबंधांचे नियमन (Murdock).
3. भावनिक सुरक्षा (Emotional Security): संरक्षण (Protection) आणि आधार (Support) देते (Parsons).
4. आर्थिक स्थिरता (Economic Stability): संसाधनांचे वाटप (Sharing of Resources).
5. सामाजिक ओळख (Social Identity): वंश (Race), जात (Caste), धर्म (Religion) यांची ओळख देते.

4.2.3 कुटुंबाचे प्रकार (Forms of Family)

संरचनेवर आधारित (Based on Structure):

• संयुक्त कुटुंब (Joint Family): दोन किंवा अधिक पिढ्या एकत्र राहतात. उदाहरण: ग्रामीण भारत.
• विभक्त कुटुंब (Nuclear Family): पालक आणि मुले. उदाहरण: शहरी भाग.

अधिकारावर आधारित (Based on Authority):

4.2.4 एकविसाव्या शतकातील कुटुंबे (Twenty-first Century Families)

• एकल पालक कुटुंब (Single Parent Family): बहुतेक एकट्या मातांनी चालवलेले.
• सहवास (Cohabitation): अविवाहित जोडप्यांचे एकत्र राहणे.
• सावत्र पालकत्व (Step-parenting): घटस्फोट किंवा पुनर्विवाहाने नवीन कुटुंब.
• बदल: घटस्फोट (Divorce), उशिरा विवाह (Late Marriage), महिलांचे शिक्षण आणि रोजगार (Education and Employment).

4.3 विवाह (Marriage)

4.3.1 व्याख्या (Definitions)

1. Horton आणि Hunt: विवाह ही सामाजिक मान्यताप्राप्त पद्धत (Approved Social Pattern) आहे ज्याद्वारे कुटुंब स्थापन होते.
2. Robert Lowie: विवाह म्हणजे परवानगीयोग्य जोडीदारांमधील (Permissible Mates) स्थायी बंधन (Permanent Bond).
3. Webster Dictionary: विवाह म्हणजे दोन व्यक्तींचे कायदेशीर किंवा औपचारिक संबंध (Legally Recognized Union).

सारांश: विवाह ही लैंगिक गरजा (Sexual Needs) आणि प्रजननासाठी (Procreation) सामाजिक मान्यता असलेली संस्था आहे.

4.3.2 विवाहाचे प्रकार (Forms of Marriage)

जोडीदारांच्या संख्येवर आधारित (Based on Number of Partners):

1. एकपत्नी विवाह (Monogamy): एकाच वेळी एक जोडीदार. सर्वात प्रचलित.
2. बहुपत्नी विवाह (Polygamy):
   • बहुपती विवाह (Polyandry): एक स्त्री, अनेक पती. उदाहरण: दारिद्र्यामुळे.
   • बहुपत्नीत्व (Polygyny): एक पुरुष, अनेक पत्नी. उदाहरण: शक्ती नियंत्रणासाठी.

नियमांवर आधारित (Based on Rules):

1. अंतर्गत विवाह (Endogamy): गटांतर्गत विवाह (जसे जात).
2. बहिर्गत विवाह (Exogamy): गटाबाहेरील विवाह (जसे गोत्र).

सामाजिक दर्जावर आधारित (Based on Social Status):

• उच्चविवाह (Hypergamy): खालच्या दर्जाची व्यक्ती वरच्या दर्जाशी विवाह करते.
• नीचविवाह (Hypogamy): वरच्या दर्जाची व्यक्ती खालच्या दर्जाशी विवाह करते.

समलैंगिक विवाह (Homosexual Marriage): समान लिंगातील व्यक्तींचा विवाह. उदाहरण: डेन्मार्क (1989).

4.4 अर्थव्यवस्था आणि काम (Economy and Work)

4.4.1 बदलती अर्थव्यवस्था (Changing Economies)

कृषी क्रांती (Agricultural Revolution): शेतीचा शोध, अन्न उत्पादन वाढले, स्थायी वस्ती आणि व्यापार.

औद्योगिक क्रांती (Industrial Revolution):

• नवीन ऊर्जा (New Energy): स्टीम इंजिन (Steam Engine).
• कारखाने (Factories): केंद्रीकृत काम.
• मोठ्या प्रमाणात उत्पादन (Mass Production).
• श्रमविभागणी (Division of Labour).

माहिती क्रांती (Information Revolution):

• वस्तूंऐवजी कल्पना (Ideas).
• यांत्रिक कौशल्याऐवजी साक्षरता (Literacy Skills).
• कुठूनही काम (Work from Anywhere).

4.4.2 कामाचे बदलते स्वरूप (Changing Nature of Work)

• शेतीतील लोकसंख्या कमी होत आहे.
• सेवा क्षेत्र (Service Sector) वाढत आहे.
• जागतिक अर्थव्यवस्थेत परस्परावलंबन (Economic Interdependence).
• उदाहरण: Barbie Doll चे उत्पादन – सौदी अरेबिया, तैवान, चीन, जपान आणि USA मध्ये वेगवेगळ्या प्रक्रिया.

4.5 शिक्षण (Education)

4.5.1 शिक्षणाचे प्रकार (Types of Education)

1. औपचारिक शिक्षण (Formal Education): ठराविक अभ्यासक्रम (Curriculum) आणि शाळांद्वारे (उदा. 10+2+3).
2. अनौपचारिक शिक्षण (Informal Education): सहज आणि असंघटित (उदा. पालकांकडून मूल्ये).
3. गैर-औपचारिक शिक्षण (Non-formal Education): औपचारिक व्यवस्थेबाहेर, लवचिक शिक्षण (उदा. आरोग्य प्रशिक्षण).

4.5.2 शिक्षणाचे महत्त्व (Importance of Education)

• सामाजिक मूल्ये (Values) आणि नियम (Rules) शिकवते.
• आत्मसंयम (Self-discipline) आणि कौशल्ये (Skills) विकसित करते.
• आधुनिक अर्थव्यवस्थेसाठी विशेष प्रशिक्षण (Training).
• वैयक्तिक यश (Achievement) आणि गुणवत्तेची (Meritocracy) किंमत शिकवते.

4.5.3 शिक्षण आणि सामाजिक विभागणी (Education and Social Division)

• शिक्षण असमानता (Inequalities) पुनरुत्पादन करते (Bowles आणि Gintis).
• उच्च वर्ग आपले वर्चस्व टिकवतात (Bourdieu).
• लिंगभेद (Gender Differences): मुलींसाठी मर्यादित संधी.

सारांश (Summary)

• सामाजिक संस्था समाजाला स्थिरता आणि सुव्यवस्था देतात.
• कुटुंब, विवाह, अर्थव्यवस्था आणि शिक्षण ही समाजाची आधारस्तंभ आहेत.
• आधुनिक काळात या संस्था बदलत आहेत, परंतु त्यांचे महत्त्व कायम आहे.