Notes Chapter 5 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

संस्कृती

परिचय

संस्कृती हा एक जटिल आणि अस्पष्ट संकल्पना आहे. हा शब्द समाजशास्त्रज्ञ आणि रोजच्या संभाषणात वेगवेगळ्या अर्थाने वापरला जातो. संस्कृती म्हणजे एखाद्या समाजातील संपूर्ण जीवनपद्धती असं लोकप्रियपणे परिभाषित केलं आहे. संस्कृती ही शिकलेली आणि समाजातील सदस्यांमध्ये सामायिक असते. मानवांना इतर प्राण्यांपासून वेगळं करणारी गोष्ट म्हणजे संस्कृतीची उपस्थिती.

• संस्कृतीचा उगम: “Culture” हा शब्द पहिल्यांदा Edward Tylor यांनी 1871 मध्ये वापरला. हा शब्द लॅटिन शब्द “cultura” पासून आला आहे, ज्याचा अर्थ “वाढणे” किंवा “संवर्धन” असा होतो.
• रोजच्या वापरात: आपण संस्कृती म्हणजे कला, संगीत, तत्त्वज्ञान यासारख्या परिष्कृत गोष्टी समजतो. पण समाजशास्त्रात संस्कृतीचा अर्थ व्यापक आहे – ती सर्व समाजातील जीवनपद्धती आहे.
• संस्कृती म्हणजे: ड्रेसिंग पॅटर्न, खाण्याच्या सवयी, भाषा, शिष्टाचार, कामाचे स्वरूप, धार्मिक प्रथा, करमणूक, कला, साहित्य, खेळ, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, लिंग अभिव्यक्ती इत्यादींचा समावेश होतो.
• गतिशीलता: संस्कृती कधीच स्थिर नसते; ती पिढ्यानपिढ्या बदलते – काही घटक जोडले जातात, काही काढले जातात, काही सुधारले जातात.

उदाहरणासाठी क्रियाकलाप: संस्कृती प्रत्येक समाजात वेगळी असते. काही संस्कृती एकमेकांवर आच्छादित होतात, तर काही स्वतंत्र असतात. उदा. भारतीय आणि पाश्चिमात्य संस्कृतीत खाण्याच्या सवयी वेगळ्या आहेत, पण काही ठिकाणी दोन्ही मिळून नवीन पदार्थ तयार होतात (जसं की पिझ्झा आणि तंदूरी चिकन).

५.१ संस्कृती: व्याख्या आणि प्रकार

५.१.१ व्याख्या

१. Edward Tylor: “Culture is that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society.”

• अर्थ: संस्कृती ही ज्ञान, विश्वास, कला, नीती, कायदा, प्रथा आणि समाजातील व्यक्तीने शिकलेल्या सर्व क्षमता आणि सवयींचा जटिल संपूर्ण आहे.

२. Oxford Dictionary: “The ideas, customs, and social behaviour of a particular people or society.”

• अर्थ: विशिष्ट लोक किंवा समाजातील कल्पना, प्रथा आणि सामाजिक वर्तन.

३. Bronislaw Malinowski: “Culture is the expression of our nature in our modes of living and thinking our everyday intercourse, in art, in literature, in religion, in recreation and in enjoyment.”

• अर्थ: संस्कृती ही आपल्या स्वभावाची अभिव्यक्ती आहे, जी आपल्या जीवनपद्धती, विचारसरणी, रोजच्या संवादात, कला, साहित्य, धर्म, करमणूक आणि आनंदात दिसते.

समाजशास्त्रात संस्कृती म्हणजे:

• विचार, भावना आणि विश्वासाची पद्धती.
• लोकांच्या संपूर्ण जीवनपद्धती.
• शिकलेलं वर्तन.
• समाजातून मिळालेला सामाजिक वारसा.
• वर्तनाचं नियमन करणारी यंत्रणा.

५.१.२ संस्कृतीचे प्रकार

संस्कृती दोन प्रकारात विभागली जाते: भौतिक संस्कृती आणि अभौतिक संस्कृती.

१. भौतिक संस्कृती (Material Culture)

• व्याख्या: मानवाने बनवलेल्या मूर्त आणि प्रत्यक्ष वस्तूंनी बनलेली संस्कृती.
• उदाहरण: कपडे, रस्ते, दागिने, कॉम्प्युटर, विमान, टेलिव्हिजन, मिसाइल्स इत्यादी.
• महत्त्व: जीवनाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी महत्त्वाची.

२. अभौतिक संस्कृती (Non-Material Culture)

• व्याख्या: मानवाने निर्माण केलेल्या अमूर्त कल्पनांवर आधारित संस्कृती.
• उदाहरण: नियम, मूल्ये, चिन्हे, ज्ञान, विश्वास इत्यादी.
• उपविभाग:
  • ज्ञानात्मक पैलू (Cognitive Aspects): समज आणि माहितीचा अर्थ लावणे, उदा. कल्पना, ज्ञान, विश्वास.
  • नियमात्मक पैलू (Normative Aspects): सामाजिक वर्तन मार्गदर्शक नियम, उदा. लोकरिती, लोकनीती, प्रथा, कायदे.

सांस्कृतिक अंतर (Cultural Lag)

• भौतिक संस्कृती जलद बदलते, तर अभौतिक संस्कृतीला वेळ लागतो. या दोघांमधील अंतराला “cultural lag” म्हणतात.
• उदाहरण: मोबाईलचा वापर वाढला, पण त्याबद्दलचे सामाजिक नियम अजून पूर्णपणे स्वीकारले गेले नाहीत.

क्रियाकलाप: तुमच्या आजूबाजूला सांस्कृतिक बदल पाहा आणि “cultural lag” ची उदाहरणे लिहा, उदा. ऑनलाइन शिक्षण स्वीकारलं, पण पारंपरिक परीक्षा पद्धती अजूनही कायम आहेत.

५.२ संस्कृतीचे वर्गीकरण

१. उच्च संस्कृती (High Culture)

• व्याख्या: उच्च दर्जाच्या सांस्कृतिक निर्मिती, मानवी सर्जनशीलतेची शिखर मानली जाते.
• उदाहरण: Mozart, Beethoven, भीमसेन जोशी, शेक्सपिअरचं साहित्य.

२. लोक संस्कृती (Folk Culture)

• व्याख्या: सामान्य लोकांची प्रामाणिक संस्कृती, प्री-इंडस्ट्रियल समाजात आढळते.
• उदाहरण: लोकसंगीत, लोककथा, भांगडा (पंजाब), लावणी (महाराष्ट्र).

३. मास संस्कृती (Mass Culture)

• व्याख्या: औद्योगिक समाजातून निर्माण झालेली, मास मीडियावर आधारित संस्कृती.
• उदाहरण: लोकप्रिय चित्रपट, टीव्ही सोप-ऑपेरा, रेकॉर्डेड पॉप म्युझिक.

४. लोकप्रिय संस्कृती (Popular Culture)

• व्याख्या: सामान्य लोकांना आवडणारी आणि मोठ्या प्रमाणात स्वीकारली जाणारी संस्कृती.
• उदाहरण: स्टार वॉर्स, हॅरी पॉटर पुस्तके, छोटा भीम.

५. उपसंस्कृती (Subculture)

• व्याख्या: विशिष्ट समूहाची संस्कृती जी इतरांपासून वेगळी असते.
• उदाहरण: धार्मिक गट, वांशिक गट, युवा गट.

५.३ संस्कृतीचे घटक

१. चिन्हे (Symbols)

• व्याख्या: काहीतरी दर्शवणाऱ्या आणि भावना जागृत करणाऱ्या गोष्टी.
• उदाहरण: भारतीय ध्वज, ट्रॅफिकमधील अंबर लाइट, इमोजी/स्मायली.

२. भाषा (Language)

• व्याख्या: सामायिक अर्थ असलेल्या शब्दांचा आणि कल्पनांचा समूह, संवादाचं साधन.
• उदाहरण: तुर्कीतील “bird language” (किलकारी भाषा).
• महत्त्व: संस्कृतीचा पाया, प्राण्यांमध्ये भाषा नसल्याने संस्कृती नाही.

३. ज्ञान (Knowledge)

• व्याख्या: सामाजिक परिस्थिती हाताळण्याचं साधन, प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष असतं.
• उदाहरण: व्यावहारिक ज्ञान पिढ्यानपिढ्या हस्तांतरित होतं.

४. मूल्ये आणि विश्वास (Values and Beliefs)

• व्याख्या: चांगलं-वाईट ठरवणारे मानदंड आणि सत्य मानलेल्या गोष्टी.
• उदाहरण: कुटुंब, शाळा, धार्मिक संस्थांकडून शिकलेली मूल्ये.

५. नियम (Norms)

• व्याख्या: समाजातील वर्तन नियंत्रित करणारे नियम.
• प्रकार:
  • लोकरिती (Folkways): सौम्य अपेक्षा, उदा. जेवणाची पद्धत.
  • लोकनीती (Mores): कठोर नियम, उदा. सामाजिक व्यवस्थेला धोका मानले जाणारं वर्तन.

५.४ संस्कृतीची वैशिष्ट्ये

१. शिकलेली: संस्कृती नैसर्गिक नाही, समाजीकरणातून शिकली जाते.
२. अमूर्त: ती मनात आणि सवयींमध्ये असते, थेट दिसत नाही.
३. सामायिक: समूहात सामायिक मूल्ये आणि परंपरा असतात.
४. मानवनिर्मित: समाजाच्या परस्परसंवादातून निर्माण होते.
५. आदर्शवादी: समूहाच्या आदर्श आणि नियमांचं प्रतिनिधित्व करते.
६. हस्तांतरित: पिढ्यानपिढ्या शिकवली जाते, उदा. वडिलोपार्जित प्रथा.
७. बदलती: काळानुसार बदलते, उदा. व्हॉट्सअॅपमुळे इंग्लिश बदललं.
८. विविधता: प्रत्येक समाजात वेगळी असते.
९. एकात्मिक: सर्व घटक एकमेकांशी जोडलेले असतात.
१०. भाषा हे वाहन: संस्कृतीचं हस्तांतरण भाषेतून होतं.

५.५ संस्कृतीचं महत्त्व

• वैयक्तिक फायदे: भावनिक आणि बौद्धिक अनुभव, सर्जनशीलता, ओळख निर्माण करतं.
• शिक्षण: विचारक्षमता, आत्मसन्मान वाढवतं.
• आरोग्य: मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य सुधारतं.
• सामाजिक एकता: समुदायात बंध निर्माण करतं, उदा. उत्सव.
• आर्थिक फायदा: पर्यटनाला चालना, उदा. ताज महाल, राजस्थान.

५.६ स्वसंस्कृती श्रेष्ठतावाद (Ethnocentrism)

• व्याख्या: आपली संस्कृती इतरांपेक्षा श्रेष्ठ मानणं.
• उगम: William Graham Sumner यांनी 1906 मध्ये हा शब्द वापरला.
• उदाहरण: आपली संस्कृती “normal” आणि इतर “deviant” मानणं.
• सकारात्मक: समूहाला एकता आणि आत्मविश्वास देतं.
• नकारात्मक: अहंकार आणि इतरांचं ज्ञान नाकारण्याची वृत्ती.

५.७ सांस्कृतिक संकरण (Cultural Hybridisation)

• व्याख्या: दोन संस्कृतींच्या मिश्रणातून नवीन संस्कृती निर्माण होणं.
• उदाहरण: तंदूरी पनीर पिझ्झा, व्हॅलेंटाइन्स डे साजरा करणं, फ्यूजन म्युझिक.
• प्रक्रिया: ग्लोबलायझेशनमुळे जलद होते, स्थानिक आणि जागतिक प्रक्रियांचं मिश्रण (glocalization).
• उदाहरण: मॅकडोनाल्ड्सचं बर्गर भारतीय मसाल्यांसह.

सारांश

• संस्कृती ही जीवनपद्धती, शिकलेलं वर्तन आणि सामाजिक वारसा आहे.
• ती भौतिक (मूर्त) आणि अभौतिक (अमूर्त) अशा दोन प्रकारची असते.
• घटक: चिन्हे, भाषा, ज्ञान, मूल्ये, नियम.
• वैशिष्ट्ये: शिकलेली, बदलती, सामायिक, मानवनिर्मित.
• महत्त्व: वैयक्तिक आणि सामाजिक फायदे, पर्यटनाला चालना.
• स्वसंस्कृती श्रेष्ठतावाद: आपली संस्कृती श्रेष्ठ मानणं.
• सांस्कृतिक संकरण: नवीन आणि रोमांचक संस्कृती निर्माण करतं.