पाश्चिमात्य आणि भारतीय समाजशास्त्रज्ञांचे योगदान
प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायापैकी योम्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
१. औद्योगिक क्रांती …………. येथे झाली. (उत्तर अमेरिका, युरोप, ऑस्ट्रेलिया)
उत्तर – युरोप
२. विज्ञान …………. यावर अवलंबून असते. (विश्वास, तथ्ये, अंदाज)
उत्तर – तथ्ये
३. भारतातील नातेसंबंधर …………. या महिला समाजशास्त्रज्ञांनी अत्यंत महत्त्वाचे काम केले. (डॉ. इरावती कर्वे, सुमा चिटणीस, नीरा देसाई)
उत्तर – डॉ. इरावती कर्वे
४. समाज विकासाच्या …………. या अवस्थेचे वैशिष्ट्य म्हणजे यात स्पष्टीकरणांचे स्वरूप अस्पष्ट असते पण पूर्णतः दैववादी नसते. (धार्मिक, भौतिक, प्रत्यक्षवादी)
उत्तर – भौतिक
(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
(i) अब्दुल रहमान इब्न खाल्दुन – उत्तर आफ्रिका
(ii) ऑगस्ट कॉम्त – फ्रान्स
(iii) हॅरियट मॉर्टिनॉ – इंग्लंड
(iv) कार्ल मार्क्स – जर्मनी (रशिया चुकीचे आहे, कारण Karl Marx हे German होते.)
(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.
ध्रुवीकरण, डॉ. एम.एन. श्रीनिवास, आर. एन. मुखर्जी-
१. मार्क्सच्या मते वर्ग हे शेवटी पूर्णपणे परस्पर विरोधी होतील – ध्रुवीकरण (Polarization).
२. या भारतीय समाजशास्त्रज्ञाने पश्चिमीकरण ही संकल्पना मांडली – डॉ. एम.एन. श्रीनिवास.
(ड) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधाने पूर्ण करा.
१. समाजाच्या ज्या अवस्थेत अनुभवाधिष्ठित बाबींनाच स्पष्टीकरणाचे आधार मानले जाते ती म्हणजे प्रत्यक्षवादी (Positive) अवस्था होय. (Theological चुकीचे आहे.)
२. ‘Le Suicide’ हा ग्रंथ डरखाईम (Durkheim) यांनी लिहिला. (Hobbes चुकीचे आहे.)
प्र.२ (अ) दिलेल्या संकल्‍पनेचे योग्य उदाहरण लिहा व तुमच्या उत्‍तराचे समर्थन करा.
१. आत्‍मकेंद्रित आत्महत्या
उत्तर –
- उदाहरण: एखादी व्यक्ती समाजापासून पूर्णपणे अलिप्त राहून स्वतःला संपवते, जसे की एकटे राहणारा व्यक्ती जो कोणाशीही संपर्क ठेवत नाही.
- समर्थन: Durkheim नुसार, जेव्हा व्यक्ती सामाजिक एकीकरणापासून (social integration) दूर राहते आणि स्वतःच्या हितांवरच लक्ष केंद्रित करते, तेव्हा Egoistic Suicide घडते.
२. प्रभावी जात
उत्तर –
- उदाहरण: कर्नाटकातील लिंगायत (Lingayats) किंवा आंध्र प्रदेशातील रेड्डी (Reddys).
- समर्थन: M. N. Srinivas यांनी प्रभावी जात अशी परिभाषित केली आहे जी संख्येने जास्त, आर्थिक व राजकीय शक्ती असलेली आणि स्थानिक जातीच्या श्रेणीत उच्च स्थानावर असते.
(ब) टीपा लिहा.
१. डॉ. जी.एस. घुर्येयांच भारतीय समाजशास्त्रातील योगदान
उत्तर –
- Ghurye यांना ‘Father of Indian Sociology’ म्हणतात.
- त्यांनी University of Bombay मध्ये स्वतंत्र Sociology विभाग सुरू केला.
- त्यांचे ‘Caste and Race in India’ हे पुस्तक caste system च्या ऐतिहासिक आणि समाजशास्त्रीय विश्लेषणासाठी प्रसिद्ध आहे.
- त्यांनी tribes च्या Hinduization प्रक्रियेवर संशोधन केले आणि सांस्कृतिक एकतेचे महत्त्व अधोरेखित केले.
२. डरखाईमने सांगितलेले आत्महत्‍येचे प्रकार
उत्तर –
- Egoistic Suicide: सामाजिक अलिप्ततेमुळे होते, जेव्हा व्यक्ती समाजाशी जोडली जात नाही.
- Anomic Suicide: Normlessness किंवा आर्थिक संकटामुळे होते.
- Altruistic Suicide: इतरांच्या भल्यासाठी स्वतःचा त्याग, उदा., जपानमधील Hara-kiri.
- Fatalistic Suicide: समाजाच्या अतिरेकी नियंत्रणामुळे होते.
प्र.३ फरक स्पष्ट करा.
१. धार्मिक अवस्था आणि प्रत्यक्षवादी अवस्था
उत्तर –
- धार्मिक अवस्था: यात सर्व घटनांचे स्पष्टीकरण दैवी शक्ती किंवा God वर आधारित असते.
- प्रत्यक्षवादी अवस्था: यात निरीक्षण (observation) आणि तर्कावर (reason) आधारित वैज्ञानिक दृष्टिकोन असतो.
२. प्रमाणक शून्य आत्महत्या आणि परार्थवादी आत्महत्‍य
उत्तर –
- Anomic Suicide: Normlessness किंवा अचानक बदललेल्या परिस्थितीमुळे होते, उदा., आर्थिक संकट.
- Altruistic Suicide: इतरांसाठी स्वतःचा त्याग करणे, उदा., Sati प्रथा.
(ब) खालील विधाने चूक की बरोबर हे सांगून सकारण स्पष्ट करा.
१. मार्क्सच्या मते, भांडवलशाही पद्धतीमध्ये कामगारांमधील आपलेपणाची भावना वाढीस लागते.
उत्तर – चूक – कारण: Marx नुसार, भांडवलशाहीमुळे कामगारांचे शोषण (exploitation) आणि alienation वाढते, आपलेपणा नाही.
२. इरावती कर्वे यांनी भारतातील नातेसंबंधाच्या अभ्‍यासामध्ये महत्‍त्‍वपूर्ण योगदान दिले आहे.
उत्तर – बरोबर – कारण: त्यांनी ‘Kinship Organization in India’ या पुस्तकातून kinship चे सूक्ष्म विश्लेषण केले.
प्र.५ आपले मत नोंदवा.
१. जागतिकीकरणामुळे वर्गांचे अधिक जास्त ध्रुवीकरण झाले आहे असे वाटते का? ते उदाहरणासहीत स्पष्ट करा.
उत्तर – होय, मला वाटते की globalization मुळे ध्रुवीकरण (polarization) वाढले आहे. उदाहरणार्थ, भारतात IT क्षेत्रातील कर्मचारी आणि ग्रामीण शेतकरी यांच्यातील आर्थिक अंतर वाढले आहे. Marx च्या मते, हे वर्गांमधील शत्रुत्व दर्शवते.
२. नातेसंबंधांची परिणामकारकता कमी होत आहे असे तुम्हांला वाटते का? कारणे द्या.
उत्तर – होय, कारण शहरीकरण आणि आधुनिक जीवनशैलीमुळे कुटुंबे लहान होत आहेत. Iravati Karve यांनी kinship चे महत्त्व सांगितले, पण आजकाल संयुक्त कुटुंबे कमी होत आहेत.
प्र.६ खालील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा. (साधारण १५०-२०० शब्द)
१. तुम्ही कॉम्‍तच्या मानवी विचाराच्या तीन अवस्थांचा नियम अभ्यासले आहेत. कॉम्‍तच्या पहिल्‍या व तिसऱ्या अवस्‍थेच्या संदर्भाने भारतीय समाजातील आव्हानांची चर्चा करा.
उत्तर – Auguste Comte यांनी मानवी विचाराच्या तीन अवस्था मांडल्या: Theological, Metaphysical आणि Positive. पहिली अवस्था (Theological) म्हणजे धार्मिक, जिथे सर्व काही दैवी शक्तींवर अवलंबून मानले जाते. तिसरी अवस्था (Positive) म्हणजे वैज्ञानिक, जिथे निरीक्षण आणि तर्काला प्राधान्य दिले जाते.
भारतीय समाजात Theological Stage अजूनही प्रभावी आहे, कारण अनेक लोक धार्मिक श्रद्धांवर अवलंबून आहेत. उदा., नैसर्गिक आपत्तींना ‘देवाचा कोप’ मानले जाते. हे Positive Stage कडे जाण्यास अडथळा ठरते, कारण वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा स्वीकार मंदावतो. शिक्षण आणि जागरूकता असूनही, अंधश्रद्धा आणि रूढी कायम आहेत.
Positive Stage ला प्रोत्साहन देण्यासाठी भारताला शिक्षण, संशोधन आणि तर्कशुद्ध विचारांचा प्रसार करावा लागेल. पण, सांस्कृतिक आणि धार्मिक मूल्यांचा प्रभाव इतका खोलवर आहे की, या दोन अवस्थांमधील संतुलन राखणे हे मोठे आव्हान आहे. Comte च्या सिद्धांतानुसार, भारताला प्रगतीसाठी वैज्ञानिक दृष्टिकोन स्वीकारावा लागेल, पण पारंपरिक मूल्यांचा त्याग न करता हे करणे कठीण आहे.
Leave a Reply