Question Answers Chapter 3 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

समाजशास्त्रातील मुलभूत संकल्पना

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

१. समाज हा ……… यावर आधारित आहे. (सहकार्य, स्पर्धा, संघर्ष)

उत्तर – सहकार्य

२. गाव हे समुदायाचा ……….. भाग आहे. (ग्रामीण, शहर, महानगर)

उत्तर – ग्रामीण

३. कुटुंब हे ……….. या गटाचे उदाहरण आहे. (मोठा, प्राथमिक, औपचारिक)

उत्तर – प्राथमिक

४. सामाजिक दर्जा हा व्यक्तीच्या समाजातील ……… संबंधित असतो. (कार्य, स्थान, उद्दिष्ट)

उत्तर – स्थान

(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

(ⅰ) कुटुंब – ऐच्छिक समूह (चूक) → कुटुंब – अनैच्छिक समूह

(ii) जात – अनैच्छिक समूह (बरोबर)

(iii) गाव – प्राथमिक समूह (बरोबर)

(iv) कामाचे ठिकाण – दुय्यम समूह (बरोबर)

(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.

भूमिका, लोकरूढी, समाज

१. वर्गात वेळेवर येणे हे विद्यार्थ्याचे कर्तव्य आहे → भूमिका

२. भारतात अनेक ठिकाणी हाताने जेवण्याची पद्धत आहे → लोकरूढी

(ड) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधाने पूर्ण करा.

१. रोजच्या जीवनात अवलंबल्या जाणाऱ्या नियमांना आदर्श नियमने म्हणतात रोजच्या जीवनात अवलंबल्या जाणाऱ्या नियमांना लोकरूढी म्हणतात.

२. कुटुंब हे ऐच्छिक समूहाचे उदाहरण आहे कुटुंब हे अनैच्छिक समूहाचे उदाहरण आहे.

प्र.२ (अ) दिलेल्या संकल्पनेचे योग्य उदाहरण लिहा व तुमच्या उत्तराचे समर्थन करा.

१. आर्थिक जीवनातील अर्जित दर्जा

उत्तर –

• उदाहरण: एखाद्या व्यक्तीने मेहनतीने आणि कौशल्याने बँक मॅनेजर बनणे.
• समर्थन: अर्जित दर्जा हा व्यक्तीच्या स्वतःच्या प्रयत्नांवर आणि गुणवत्तेवर आधारित असतो, जसे की शिक्षण किंवा नोकरीतील यश.

२. विद्यार्थी म्हणून भूमिका संघर्ष:

उत्तर –

• उदाहरण: एखादा विद्यार्थी ज्याला अभ्यास करायचा आहे पण त्याच वेळी घरात काम करावे लागते.
• समर्थन: भूमिका संघर्ष तेव्हा होतो जेव्हा एकाच व्यक्तीला वेगवेगळ्या भूमिकांच्या मागण्या पूर्ण कराव्या लागतात, ज्या एकमेकांशी सुसंगत नसतात.

(ब) टीपा लिहा.

१. समाजाची वैशिष्ट्ये

उत्तर –

• समानता: लोकांमध्ये गरजा, मूल्ये यांत समानता असते.
• भिन्नता: लिंग, वय, संपत्ती यांत फरक असतो.
• परस्परावलंबन: एक व्यक्ती दुसऱ्यावर अवलंबून असते.
• सहकार्य: समाजाच्या अस्तित्वासाठी सहकार्य आवश्यक आहे.
• गतिशीलता: समाज सतत बदलत असतो.

२. प्राथमिक गटाची वैशिष्ट्ये:

उत्तर –

• जवळीक: सदस्यांमध्ये भौतिक जवळीक असते, उदा., कुटुंब.
• लहान आकार: ग्रुप लहान असतो.
• स्थायित्व: संबंध दीर्घकाळ टिकतात.
• थेट संबंध: समोरासमोर संवाद असतो.
• समान ध्येये: उद्दिष्टे एकसारखी असतात.

३. नियमनांचे प्रकार:

उत्तर –

• लोकरूढी: रोजच्या वर्तनाचे मार्ग, उदा., हाताने जेवणे.
• लोकनीती: समाजाच्या कल्याणासाठी कठोर नियम, उदा., लग्नापूर्वी संबंध निषिद्ध.
• कायदा: सर्वांना बंधनकारक नियम, उदा., हिंदू विवाह कायदा, १९५५.

प्र.३ फरक स्पष्ट करा.

१. प्राथमिक गट आणि दुय्यम गट

उत्तर –

• प्राथमिक गट: जवळचे, अनौपचारिक संबंध; लहान आकार; उदा., कुटुंब.
• दुय्यम गट: औपचारिक, अप्रत्यक्ष संबंध; मोठा आकार; उदा., ट्रेड युनियन.

३. अनैच्छिक गट आणि ऐच्छिक गट

उत्तर –

• अनैच्छिक गट: जन्मावर आधारित; सोडणे कठीण; उदा., जात.
• ऐच्छिक गट: निवडीवर आधारित; सोडणे शक्य; उदा., राजकीय पक्ष.

प्र. ४ खालील संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा.

१. संदर्भ गट:

उत्तर –

• व्याख्या: व्यक्ती स्वतःचे वर्तन आणि मूल्ये ठरविण्यासाठी ज्या गटाशी तुलना करते तो संदर्भ गट.
• उदाहरण: एखादा विद्यार्थी त्याच्या मित्रांच्या गटाशी स्वतःची तुलना करतो आणि त्यांच्यासारखे चांगले गुण मिळवण्याचा प्रयत्न करतो.

२. भूमिका संघर्ष:

उत्तर –

• व्याख्या: जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला दोन किंवा अधिक भूमिकांच्या परस्परविरोधी मागण्या पूर्ण कराव्या लागतात.
• उदाहरण: एखादी काम करणारी महिला ज्याला ऑफिसचे काम आणि घरातील जबाबदाऱ्या एकाच वेळी सांभाळाव्या लागतात.

प्र.५ (ब) खालील विधाने चूक की बरोबर हे सांगून

१. समाज कधीच बदलत नाही:

उत्तर – चूक. कारण: समाज गतिशील आहे आणि सतत बदलत असतो, जसे की नवीन परंपरा आणि मूल्ये स्वीकारली जातात.

२. समुदायामध्ये राहणाऱ्या व्यक्तींमध्ये एकत्रित जीवन जगण्याची जाणीव असते:

उत्तर – बरोबर. कारण: समुदायात राहणाऱ्यांना “आम्ही” भावना आणि समान जीवनशैलीची जाणीव असते.

प्र.६ आपले मत नोंदवा.

१. लोकरूढी, लोकनीती आणि कायदे यांचा एकमेकांशी कसा संघर्ष होतो ते सांगा:

उत्तर – उदाहरण: काही ठिकाणी हाताने जेवणे ही लोकरूढी आहे, परंतु औपचारिक ठिकाणी हे लोकनीतीविरुद्ध मानले जाते. कायदा मात्र विशिष्ट अन्न सुरक्षा नियम लागू करू शकतो जे दोन्हींना मर्यादित करते. अशा प्रकारे हे तिन्ही एकमेकांशी संघर्ष करू शकतात.

२. सामाजिक जीवनात भूमिका संघर्ष अटळ आहे असे तुम्हाला वाटते का?

उत्तर – होय, कारण व्यक्तीला अनेक भूमिका (उदा., कर्मचारी, पालक) एकाच वेळी पार पाडाव्या लागतात आणि त्यांच्या मागण्या परस्पर विरोधी असू शकतात, ज्यामुळे संघर्ष अटळ होतो.