Question Answers Chapter 5 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

संस्कृती

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

१. संस्कृती ही …….. असते. (नैसर्गिक, वैयक्तिक, अनुकूलनीय)

उत्तर – अनुकूलनीय

२. भौतिक संस्कृती …….. असते. (मूर्त, वस्तुनिष्ठ, अमूर्त)

उत्तर – मूर्त

३. बॉलिवूड संगीत …….. चे उदाहरण आहे. (उच्च संस्कृती, लोकप्रिय संस्कृती, लोक संस्कृती)

उत्तर – लोकप्रिय संस्कृती

(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

१. (i) भीमसेन जोशी यांचे गायन – उच्च संस्कृती

(ii) शेक्सपिअरचे साहित्य – उच्च संस्कृती (लोक संस्कृती चुकीची आहे, कारण दस्तऐवजात “High culture” मध्ये शेक्सपिअरचा उल्लेख आहे.)

(iii) हॅरी पॉटर कादंबरी – लोकप्रिय संस्कृती

(iv) धार्मिक गट – उपसंस्कृती

(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.

भौतिक संस्कृती, लोक संस्कृती, लोकप्रिय संस्कृती

१. गायन कला एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे हस्तांतरित होणे – लोक संस्कृती

२. आजच्या काळात मोबाईलचा वापर – भौतिक संस्कृती

(ड) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधाने पूर्ण करा.

१. अंधश्रद्धेवर विश्वास ठेवणे हे अभौतिक संस्कृती चे उदाहरण आहे.

२. ई-व्यापार हे भौतिक संस्कृती चे उदाहरण आहे.

प्र.२ (अ) दिलेल्या संकल्पनेचे योग्य उदाहरण लिहा व तुमच्या उत्तराचे समर्थन करा.

१. सांस्कृतिक संकरण

उत्तर –

• उदाहरण: इटालियन पिझ्झावर तंदूरी पनीर टॉपिंग.
• समर्थन: दस्तऐवजात “Cultural hybridisation refers to the ways in which parts of one culture get recombined with the cultures of another” असं म्हटलं आहे. “Italian pizza with tandoori paneer as topping which indeed is very Indian” हे उदाहरण दोन संस्कृतींच्या मिश्रणाचं प्रतीक आहे.

२. स्वसंस्कृती श्रेष्ठतावाद

उत्तर –

• उदाहरण: आपली संस्कृती इतरांपेक्षा श्रेष्ठ आहे असं मानणं, उदा. भारतीय संस्कृतीला सर्वोत्तम समजणं.
• समर्थन: दस्तऐवजात “Ethnocentrism is the view that one’s own culture is better than anyone else’s culture” असं स्पष्ट केलं आहे. हे उदाहरण आपल्या संस्कृतीला केंद्र मानून इतरांना कमी लेखण्याचं दर्शवतं.

(ब) टीपा लिहा.

१. संस्कृतीची वैशिष्ट्ये

उत्तर –

• संस्कृती शिकलेली असते: ती नैसर्गिक नाही, समाजीकरणातून शिकली जाते.
• संस्कृती अमूर्त असते: ती मनात आणि सवयींमध्ये असते, थेट दिसत नाही.
• संस्कृती सामायिक असते: एका समूहात सामायिक मूल्ये आणि परंपरा असतात.
• संस्कृती मानवनिर्मित असते: ती समाजाच्या परस्परसंवादातून निर्माण होते.
• संस्कृती सतत बदलते: काळानुसार ती बदलते, नवीन गोष्टी स्वीकारल्या जातात.

२. संस्कृतीचे सामाजिक फायदे

उत्तर –

• सामाजिक एकता: संस्कृतीमुळे समुदाय एकत्र येतात, उदा. उत्सव.
• शिक्षण आणि कौशल्य: संस्कृतीमुळे विचारक्षमता आणि आत्मसन्मान वाढतो.
• आरोग्य: सांस्कृतिक सहभागामुळे मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य सुधारतं.
• सामाजिक पूंजी: संस्कृतीमुळे समुदायात बंध निर्माण होतात.
• पर्यटन: संस्कृतीमुळे पर्यटन वाढतं, उदा. ताज महाल.

प्र.३ फरक स्पष्ट करा.

१. भौतिक संस्कृती आणि अभौतिक संस्कृती

उत्तर –

• भौतिक संस्कृती: मूर्त आणि प्रत्यक्ष वस्तूंवर आधारित, उदा. कपडे, मोबाईल.
• अभौतिक संस्कृती: अमूर्त आणि विचारांवर आधारित, उदा. मूल्ये, विश्वास.
• बदल: भौतिक संस्कृती जलद बदलते, अभौतिक संस्कृतीला वेळ लागतो.

२. लोकरिती आणि लोकनीती

उत्तर –

• लोकरिती: सौम्य सामाजिक अपेक्षा, उदा. जेवणाची वेळ.
• लोकनीती: कठोर नियम, उदा. सामाजिक व्यवस्थेला धोका मानले जाणारे वर्तन.
• परिणाम: लोकरितींचं उल्लंघन सौम्य, लोकनीतींचं उल्लंघन गंभीर.

प्र.४ खालील संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा.

१. उपसंस्कृती

उत्तर –

• व्याख्या: एका समूहाची संस्कृती जी इतरांपासून वेगळी असते.
• उदाहरण: धार्मिक गटाची संस्कृती, उदा. पारशी समुदायाची प्रथा.
• स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “Subcultures refer to groups of people that have something in common with each other which distinguishes them” असं म्हटलं आहे.

२. लोकसंस्कृती

उत्तर –

• व्याख्या: सामान्य लोकांची पारंपरिक संस्कृती, जी पिढ्यानपिढ्या हस्तांतरित होते.
• उदाहरण: पंजाबमधील भांगडा नृत्य.
• स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “Folk culture refers to the culture of ordinary people… Bhangada in Punjab” असा उल्लेख आहे.

प्र.६ आपले मत नोंदवा.

१. आजच्या काळात शास्त्रीय संगीत शिकण्याचा प्रयत्न खूप कमी लोक करतात.

उत्तर – माझ्या मते, हे खरं आहे कारण दस्तऐवजात “High culture” ला “aesthetically superior” म्हटलं आहे, पण आजच्या जलद जीवनात लोकांना “popular culture” जास्त आवडते. शास्त्रीय संगीत शिकायला वेळ आणि मेहनत लागते, जे आजच्या पिढीला कमी प्राधान्य आहे.

२. अंधश्रद्धेचा त्याग करणे सोपे नाही/सहज शक्य होत नाही.

उत्तर – मी सहमत आहे कारण दस्तऐवजात “Non-material culture” मध्ये “beliefs are rooted in society for many decades” असं म्हटलं आहे. अंधश्रद्धा ही अभौतिक संस्कृतीचा भाग आहे आणि ती बदलायला समाजात प्रतिकार होतो, म्हणून त्याग करणं कठीण आहे.