भूगोल Important Questions Chapter 1 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Important Questions For All Chapters – भूगोल Class 12

लोकसंख्या – भाग १

लहान प्रश्न

1. लोकसंख्या भूगोल म्हणजे काय?
उत्तर: लोकसंख्येचे वितरण, घनता आणि रचनेचा अभ्यास करणारी भूगोलाची शाखा.

2. जगाची लोकसंख्या किती आहे?
उत्तर: सुमारे 7.9 अब्ज (2022 नुसार).

3. लोकसंख्येची घनता कशी मोजली जाते?
उत्तर: लोकसंख्या ÷ क्षेत्रफळ (प्रति चौरस किमी).

4. आशिया खंडात लोकसंख्येची टक्केवारी किती आहे?
उत्तर: सुमारे 60%.

5. अंटार्क्टिका खंडात स्थायी लोकसंख्या का नाही?
उत्तर: अति थंड हवामानामुळे.

6. जास्त लोकसंख्या कोणत्या भागात आढळते?
उत्तर: मैदानी आणि किनारी भागात.

7. वाळवंटी प्रदेशात लोकसंख्या का कमी आहे?
उत्तर: प्रतिकूल हवामान आणि पाण्याचा अभाव.

8. लोकसंख्या वाढीचा दर कसा काढला जातो?
उत्तर: सध्याची लोकसंख्या – आधीची लोकसंख्या.

9. लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांताचा पहिला टप्पा कोणता?
उत्तर: अति स्थिर टप्पा.

10. जन्मदर म्हणजे काय?
उत्तर: दर हजारी लोकसंख्येमागे जन्मणाऱ्या जिवंत अर्भकांची संख्या.

लांब प्रश्न

1. लोकसंख्या भूगोल म्हणजे काय आणि त्यात कोणत्या गोष्टींचा अभ्यास केला जातो?
उत्तर:- लोकसंख्या भूगोल ही भूगोलाची एक शाखा आहे जी मानव आणि पर्यावरण यांच्यातील परस्परसंबंधांचा अभ्यास करते. यात लोकसंख्येचे पृथ्वीवरील वितरण, घनता, आणि आकृतिबंध (पॅटर्न) यांचा समावेश होतो. याशिवाय, लोकसंख्येची गुणात्मक आणि संख्यात्मक रचना, तसेच लोकसंख्येचा अर्थव्यवस्थेवर आणि प्रदेशाच्या विकासावर होणारा परिणाम यांचाही अभ्यास केला जातो. उदाहरणार्थ, कोणत्या भागात जास्त लोकसंख्या आहे आणि का, हे समजण्यासाठी हा विषय महत्त्वाचा आहे.

2. जागतिक लोकसंख्येचे वितरण असमान का आहे?
उत्तर:- जागतिक लोकसंख्येचे वितरण असमान आहे कारण ते प्राकृतिक आणि मानवी घटकांवर अवलंबून आहे. मैदानी आणि किनारी भागात, जसे की गंगेचे मैदान, पाणी, सुपीक जमीन आणि चांगले हवामान यामुळे लोकसंख्या जास्त आहे. याउलट, वाळवंटी भाग (उदा. सहारा), पर्वतीय प्रदेश (उदा. हिमालय), आणि अति थंड भाग (उदा. अंटार्क्टिका) येथे लोकसंख्या कमी आहे कारण तेथे जीवन जगणे कठीण आहे. तसेच, आर्थिक विकास, वाहतूक सुविधा आणि उद्योग यांचाही लोकसंख्येच्या वितरणावर परिणाम होतो.

3. लोकसंख्येच्या घनतेचा अर्थ काय आणि ती कशी मोजली जाते?
उत्तर:- लोकसंख्येची घनता म्हणजे विशिष्ट क्षेत्रफळात (प्रति चौरस किमी) राहणाऱ्या लोकांची संख्या. ती मोजण्यासाठी खालील सूत्र वापरले जाते:
लोकसंख्येची घनता = एकूण लोकसंख्या ÷ एकूण क्षेत्रफळ (चौरस किमी).
उदाहरणार्थ, जर एखाद्या शहराची लोकसंख्या 1 लाख असेल आणि क्षेत्रफळ 100 चौरस किमी असेल, तर घनता = 1,00,000 ÷ 100 = 1000 लोक प्रति चौरस किमी. यामुळे कोणत्या भागात जास्त लोक राहतात हे समजते.

4. लोकसंख्या वितरणावर परिणाम करणारे मानवी घटक कोणते?
उत्तर:- लोकसंख्येच्या वितरणावर परिणाम करणारे मानवी घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
आर्थिक विकास: औद्योगिक आणि व्यापारी केंद्रे (उदा. मुंबई, न्यूयॉर्क) रोजगारामुळे जास्त लोकांना आकर्षित करतात.
वाहतूक सुविधा: चांगल्या रस्ते आणि रेल्वे सुविधा असलेल्या भागात लोकसंख्या वाढते.
शेती आणि खाणकाम: सुपीक जमीन आणि खनिजसंपत्ती असलेल्या भागात लोकसंख्या केंद्रित होते.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक घटक: शिक्षण, वैद्यकीय सुविधा आणि सांस्कृतिक आकर्षणे यामुळे लोकसंख्या वाढते.
सरकारी धोरणे: स्थलांतर आणि वसाहतींना प्रोत्साहन देणारी धोरणे लोकसंख्येचे वितरण बदलतात.

5. लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांत म्हणजे काय? त्याचे टप्पे थोडक्यात सांगा.
उत्तर:- लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांत हा देशाच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासानुसार जन्मदर आणि मृत्युदरातील बदलांचा अभ्यास करतो. यात पाच टप्पे आहेत:
अति स्थिर: जन्मदर आणि मृत्युदर दोन्ही जास्त, लोकसंख्या स्थिर.
आरंभीच्या काळात विस्तारणारा: मृत्युदर कमी होतो, जन्मदर जास्त, लोकसंख्या वाढते.
नंतरच्या काळात विस्तारणारा: जन्मदर आणि मृत्युदर दोन्ही कमी होतात, पण लोकसंख्या वाढते.
कमी बदल दर्शविणारा: जन्मदर आणि मृत्युदर जवळपास समान, लोकसंख्या स्थिर होते.
शून्य वाढ: मृत्युदर जन्मदरापेक्षा जास्त, लोकसंख्या कमी होते.

6. लोकसंख्या वाढीचे परिणाम काय असतात?
उत्तर:- लोकसंख्या वाढीमुळे खालील परिणाम होतात:
संसाधनांवर ताण: अन्न, पाणी आणि ऊर्जा यांची कमतरता निर्माण होते.
पर्यावरणाचा ऱ्हास: जंगलतोड, प्रदूषण आणि जमिनीचा गैरवापर वाढतो.
शहरीकरण: शहरांमध्ये लोकसंख्या वाढल्याने झोपडपट्ट्या आणि वाहतूक समस्या वाढतात.
आर्थिक दबाव: बेरोजगारी आणि गरिबी वाढू शकते.
सामाजिक समस्या: शिक्षण आणि आरोग्य सुविधांवर ताण येतो, ज्यामुळे जीवनमान कमी होऊ शकते.

7. जन्मदर आणि मृत्युदर यांचा लोकसंख्या वाढीवर कसा परिणाम होतो?
उत्तर:- जन्मदर आणि मृत्युदर यांचा लोकसंख्या वाढीवर थेट परिणाम होतो. जन्मदर म्हणजे दर हजारी लोकसंख्येमागे जन्मणारी जिवंत अर्भके, तर मृत्युदर म्हणजे दर हजारी लोकसंख्येमागे होणारी मृत्यू. जर जन्मदर मृत्युदरापेक्षा जास्त असेल, तर लोकसंख्या वाढते (उदा. भारत). जर मृत्युदर जास्त असेल, तर लोकसंख्या कमी होते (उदा. काही युरोपीय देश). उदाहरणार्थ, जर एखाद्या शहरात जन्मदर 14.57 आणि मृत्युदर 12 असेल, तर नैसर्गिक वाढ = 14.57 – 12 = 2.57 प्रति हजार.

8. खंडनिहाय लोकसंख्येचे वितरण कसे आहे?
उत्तर:- खंडनिहाय लोकसंख्येचे वितरण असमान आहे:
आशिया: 60% लोकसंख्या, 30% भूभाग.
आफ्रिका: 17% लोकसंख्या, 20.8% भूभाग.
उत्तर आणि दक्षिण अमेरिका: 18% लोकसंख्या, 28% भूभाग.
युरोप: 10% लोकसंख्या, 7% भूभाग.
ऑस्ट्रेलिया: 1% पेक्षा कमी लोकसंख्या, 5% भूभाग.
अंटार्क्टिका: स्थायी लोकसंख्या नाही, 9% भूभाग.
यावरून आशियात लोकसंख्येची घनता सर्वाधिक आहे, तर अंटार्क्टिकामध्ये शून्य आहे.

9. लोकसंख्या वितरणावर वाहतूक आणि उद्योगांचा कसा परिणाम होतो?
उत्तर:- वाहतूक आणि उद्योगांचा लोकसंख्येच्या वितरणावर मोठा परिणाम होतो. चांगल्या वाहतूक सुविधा (रस्ते, रेल्वे, बंदरे) असलेल्या भागात लोकसंख्या वाढते कारण तेथे प्रवास आणि व्यापार सोपा असतो. उदाहरणार्थ, भारतातील मुंबई आणि कोलकाता ही बंदरनगरे लोकसंख्येची केंद्रे आहेत. तसेच, उद्योगांमुळे रोजगाराच्या संधी वाढतात, ज्यामुळे लोक त्या भागात स्थलांतर करतात. खाणकाम आणि कारखाने असलेल्या भागात (उदा. झारखंडमधील खाण क्षेत्र) कुशल आणि अकुशल कामगारांची वस्ती वाढते, ज्यामुळे लोकसंख्येची घनता वाढते.