भूगोल Important Questions Chapter 2 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Important Questions For All Chapters – भूगोल Class 12

लोकसंख्या – भाग २

लहान प्रश्न

1. लोकसंख्येचा अभ्यास का केला जातो?
उत्तर: मानवी संसाधनाच्या उपयोगासाठी.

2. वयोरचना म्हणजे काय?
उत्तर: लोकसंख्येचे वयगटानुसार वर्गीकरण.

3. लिंग गुणोत्तर कसे मोजतात?
उत्तर: प्रति १००० पुरुषांमागे स्त्रियांची संख्या.

4. कार्यशील वयोगट कोणता आहे?
उत्तर: १५ ते ५९ वर्षे.

5. विस्तारणारा मनोरा काय दर्शवतो?
उत्तर: वाढता जन्मदर व मृत्युदर.

6. साक्षरतेचे प्रमाण कोणते वय गृहीत धरते?
उत्तर: ७ वर्षांवरील व्यक्ती.

7. लोकसंख्या लाभांश म्हणजे काय?
उत्तर: कार्यशील लोकसंख्येमुळे होणारा आर्थिक फायदा.

8. स्थलांतराचे मुख्य दोन प्रकार कोणते?
उत्तर: अंतर्गत आणि बाह्य स्थलांतर.

9. सेवानिवृत्तीचे सरासरी वय भारतात किती आहे?
उत्तर: सुमारे ६० वर्षे.

10. व्यावसायिक रचनेत ‘प्राथमिक व्यवसाय’ म्हणजे काय?
उत्तर: शेती, पशुपालन, मासेमारी यांसारखे व्यवसाय.

लांब प्रश्न

1. लोकसंख्या मनोरा म्हणजे काय आणि त्याचे तीन प्रकार कोणते?
उत्तर: लोकसंख्या मनोरा हा एक आलेख आहे जो एखाद्या देशातील लोकसंख्येची वयोगट आणि लिंगानुसार रचना दाखवतो. यात डाव्या बाजूला पुरुष आणि उजव्या बाजूला स्त्रियांची संख्या दर्शवली जाते.
लोकसंख्या मनोऱ्याचे तीन प्रकार:

• विस्तारणारा मनोरा (अ): याचा तळ रुंद आणि शीर्ष निमुळते असते. याचा अर्थ जन्मदर जास्त आणि मृत्युदर कमी आहे. हा मनोरा विकासनशील देशांचे प्रतिनिधित्व करतो.
• स्थिर मनोरा (आ): याचा तळ आणि शीर्ष जवळपास समान रुंदीचे असतात. यात जन्मदर आणि मृत्युदर संतुलित असतात.
• संकोचणारा मनोरा (इ): याचा तळ निमुळता आणि मध्यभाग रुंद असतो. यात जन्मदर कमी आणि वृद्ध लोकांचे प्रमाण जास्त असते, जे विकसित देशांचे द्योतक आहे.

2. लोकसंख्या लाभांश म्हणजे काय आणि तो भारताच्या अर्थव्यवस्थेवर कसा परिणाम करतो?
उत्तर: लोकसंख्या लाभांश म्हणजे जेव्हा कार्यशील लोकसंख्येचे (15-59 वयोगट) प्रमाण अवलंबित लोकसंख्येपेक्षा (0-14 आणि 60+) जास्त असते, तेव्हा देशाच्या अर्थव्यवस्थेला होणारा फायदा. भारतात 2002-2030 या काळात कार्यशील लोकसंख्येचे प्रमाण वाढत आहे, ज्यामुळे अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते. यामुळे वैयक्तिक बचत वाढते, उत्पादन वाढते आणि देशाच्या विकासाला गती मिळते. पण यासाठी शिक्षण, आरोग्य आणि रोजगाराच्या योग्य धोरणांची गरज आहे.

3. विकसित देशांमध्ये सेवानिवृत्तीचे वय का वाढवले जाते?
उत्तर: विकसित देशांमध्ये आयुष्यमान वाढत आहे आणि वृद्ध लोकसंख्येचे प्रमाण जास्त आहे. यामुळे वैद्यकीय खर्च आणि निवृत्तीवेतनाचा भार वाढतो. म्हणून देश जैसे की जर्मनी (2030 पर्यंत 67 वर्षे), ऑस्ट्रेलिया (2030 पर्यंत 67 वर्षे), आणि चीन (2045 पर्यंत 65 वर्षे) सेवानिवृत्तीचे वय वाढवत आहेत. यामुळे कार्यशील लोकसंख्येचा काळ वाढतो आणि अर्थव्यवस्थेवरचा ताण कमी होतो.

4. लोकसंख्येची व्यावसायिक संरचना म्हणजे काय आणि ती देशाच्या विकासाशी कशी संबंधित आहे?
उत्तर: लोकसंख्येची व्यावसायिक संरचना म्हणजे कार्यशील लोकसंख्येचे प्राथमिक (शेती, खाणकाम), द्वितीयक (उद्योग, बांधकाम), आणि तृतीयक (वाणिज्य, सेवा) क्षेत्रांमध्ये वर्गीकरण. विकासनशील देशांमध्ये प्राथमिक क्षेत्रात जास्त लोक असतात, तर विकसित देशांमध्ये द्वितीयक आणि तृतीयक क्षेत्रात जास्त लोक असतात. भारतात 2011 मध्ये प्राथमिक क्षेत्रात 54.6% लोक होते, जे कृषिप्रधान अर्थव्यवस्थेचे द्योतक आहे. ही रचना देशाचा आर्थिक विकासाचा स्तर दर्शवते.

5. स्थलांतराचे प्रकार आणि त्याची कारणे कोणती?
उत्तर: स्थलांतर म्हणजे लोकांचे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाणे. याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:

• अंतर्गत स्थलांतर: देशातच एका राज्यातून दुसऱ्या राज्यात किंवा शहरातून गावात जाणे, उदा. गावातून मुंबईला जाणे.
• बाह्य स्थलांतर: देश सोडून परदेशात जाणे, उदा. शिक्षणासाठी अमेरिकेत जाणे. स्थलांतराची कारणे:
• आर्थिक: रोजगार, चांगले राहणीमान.
• सामाजिक: शिक्षण, विवाह, भेदभाव टाळणे.
• प्राकृतिक: पूर, दुष्काळ, भूकंप.
• राजकीय: युद्ध, अस्थिरता.

6. साक्षरता दर आणि देशाच्या विकासात त्याचे महत्त्व काय?
उत्तर: साक्षरता दर म्हणजे विशिष्ट वयापुढील लोकांपैकी लिहिता-वाचता येणाऱ्यांचे प्रमाण. साक्षरता ही देशाच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासाचे महत्त्वाचे द्योतक आहे. साक्षर लोक अधिक कुशल असतात, ज्यामुळे रोजगाराच्या संधी वाढतात आणि अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते. भारतात साक्षरता दर वाढत आहे, पण पुरुषांपेक्षा स्त्रियांचा साक्षरता दर कमी आहे, ज्यामुळे शिक्षणावर अधिक लक्ष देण्याची गरज आहे.

7. लोकसंख्येची प्रामीण आणि शहरी रचना यात काय फरक आहे?
उत्तर: लोकसंख्येची प्रामीण आणि शहरी रचना ही वस्तीच्या ठिकाणानुसार केलेली विभागणी आहे. प्रामीण भागात प्राथमिक व्यवसाय (शेती, पशुधन) करणारे लोक जास्त असतात, तर शहरी भागात द्वितीयक (उद्योग) आणि तृतीयक (सेवा) क्षेत्रात काम करणारे जास्त असतात. प्रामीण भागात लोकसंख्येची घनता कमी आणि शहरी भागात जास्त असते. यामुळे राहणीमान, शिक्षण, आणि आरोग्य सुविधांमध्येही फरक दिसतो.

8. वयोरचना आणि आयुष्यमान यांचा देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर कसा परिणाम होतो?
उत्तर: वयोरचना म्हणजे लोकसंख्येचे वयोगटानुसार वर्गीकरण. जर कार्यशील वयोगट (15-59) जास्त असेल, तर देशाला लोकसंख्या लाभांश मिळतो, कारण उत्पादन आणि बचत वाढते. पण आयुष्यमान वाढल्याने वृद्धांचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे वैद्यकीय खर्च आणि निवृत्तीवेतनाचा भार वाढतो. उदा. जपानमध्ये आयुष्यमान 82 वर्षे आहे, त्यामुळे सेवानिवृत्तीचे वय 65 वरून 70 करण्याचा विचार आहे. भारतात आयुष्यमान वाढत आहे, त्यामुळे भविष्यात सेवानिवृत्तीचे वय वाढवण्याची गरज भासू शकते.

9. स्थलांतराचे सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम कोणते?
उत्तर: सकारात्मक परिणाम:

• स्थलांतरितांना रोजगार मिळतो, राहणीमान सुधारते.
• नवीन ठिकाणी कुशल मनुष्यबळ उपलब्ध होते.
• आर्थिक विकासाला चालना मिळते.

नकारात्मक परिणाम:

• मूळ ठिकाणी मनुष्यबळाची कमतरता भासते.
• नवीन ठिकाणी संसाधनांवर ताण येतो.
• सामाजिक आणि सांस्कृतिक तणाव निर्माण होऊ शकतो.
• उदा. मुंबईत स्थलांतरामुळे रोजगार वाढला, पण गृहनिर्माण आणि पायाभूत सुविधांवर ताण आला.