भूगोल Important Questions Chapter 4 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Important Questions For All Chapters – भूगोल Class 12

प्राथमिक आर्थिक क्रिया

लहान प्रश्न

1. प्राथमिक आर्थिक क्रिया म्हणजे काय?
उत्तर: नैसर्गिक साधनांवर आधारित क्रिया म्हणजे प्राथमिक आर्थिक क्रिया.

2. शेती ही कोणत्या प्रकारची आर्थिक क्रिया आहे?
उत्तर: प्राथमिक आर्थिक क्रिया.

3. मासेमारी कोणत्या प्रकारात मोडते?
उत्तर: प्राथमिक आर्थिक क्रिया.

4. खनिज उत्खनन कोणत्या प्रकारात येते?
उत्तर: प्राथमिक आर्थिक क्रिया.

5. शेतीचे प्रमुख उद्दिष्ट काय असते?
उत्तर: अन्नधान्याचे उत्पादन.

6. बागायती शेती कोणत्या प्रदेशात केली जाते?
उत्तर: सिंचन उपलब्ध असलेल्या भागात.

7. कोणत्या पिकाला ‘नगदी पीक’ म्हणतात?
उत्तर: ऊस, कापूस, तंबाखू यांसारख्या पिकांना.

8. विस्तृत शेती म्हणजे काय?
उत्तर: कमी लोकशक्ती वापरून मोठ्या क्षेत्रात शेती करणे.

9. किरकोळ शेती कोणत्या भागात आढळते?
उत्तर: घन वस्तीच्या भागात.

10. वनस्पती संकलन ही कोणती क्रिया आहे?
उत्तर: प्राथमिक आर्थिक क्रिया.

लांब प्रश्न

1. प्राथमिक आर्थिक क्रिया म्हणजे काय? त्यांचे प्रकार कोणते?
उत्तर: प्राथमिक आर्थिक क्रिया म्हणजे नैसर्गिक साधनसंपत्तीवर अवलंबून असणारे व्यवसाय. यात मानव थेट निसर्गातून संसाधने मिळवतो, जसे की शेती, मासेमारी, लाकूडतोड, खाणकाम, पशुपालन, शिकार आणि फळे-कंदमुळे गोळा करणे. या सर्व क्रिया निसर्गावर अवलंबून असतात आणि हवामान, मृदा, पाणी यासारख्या नैसर्गिक घटकांवर परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, शेतीसाठी जमीन आणि पाणी आवश्यक आहे, तर मासेमारीसाठी उथळ समुद्र आणि प्लवंकांची वाढ गरजेची आहे.

2. शिकार व्यवसायाची वैशिष्ट्ये आणि त्यावर बंदी का घालण्यात आली आहे?
उत्तर: शिकार हा मानवाचा प्राचीन व्यवसाय आहे. बुशमेन, पिग्मी, एस्किमो यांसारख्या आदिवासी जमाती अन्नासाठी शिकार करतात. परंतु, मोठ्या प्रमाणावर शिकारीमुळे अनेक प्राण्यांच्या प्रजाती नामशेष झाल्या किंवा होण्याच्या मार्गावर आहेत. यामुळे पर्यावरणाचा समतोल बिघडतो. म्हणूनच जगभरात व्यावसायिक शिकारीवर बंदी घालण्यात आली आहे आणि प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी कायदे बनवले गेले आहेत. केवळ काही आदिवासी जमाती त्यांच्या उदरनिर्वाहासाठी मर्यादित शिकार करतात.

3. लाकूडतोड व्यवसायावर परिणाम करणारे घटक कोणते?
उत्तर: लाकूडतोड व्यवसाय वनांवर अवलंबून आहे. यावर हवामान, वनांचा प्रकार आणि वाहतूक सुविधा यांचा परिणाम होतो. विषुववृत्तीय वनांमध्ये घनदाट वने आणि कठीण लाकूड असल्याने व्यापारी लाकूडतोड कठीण आहे. समशीतोष्ण सूचीपर्णी वनांमध्ये मऊ लाकूड आणि सरळ वृक्ष असल्याने हा व्यवसाय जास्त विकसित आहे. यांत्रिकीकरणामुळे लाकूडतोड सुलभ झाली आहे, पण वनांचा नाश होत असल्याने पर्यावरणीय समस्या निर्माण झाल्या आहेत.

4. मासेमारी व्यवसायाला अनुकूल असणारे नैसर्गिक घटक कोणते?
उत्तर: मासेमारी व्यवसायाला अनुकूल नैसर्गिक घटकांमध्ये उथळ समुद्र (200 मीटरपेक्षा कमी खोली), उष्ण आणि थंड सागरी प्रवाहांचा संगम, आणि प्लवंकांची वाढ यांचा समावेश होतो. उदाहरणार्थ, जपानजवळ क्युरोशियो आणि ओयाशियो प्रवाहांच्या संगमामुळे मासेमारी विकसित आहे. दंतूर किनारे आणि थंड हवामान माशांचे संरक्षण सुलभ करते. याशिवाय, पारंपरिक कौशल्य आणि तंत्रज्ञानाचा वापरही मासेमारीच्या वाढीला मदत करतो.

5. पशुपालन व्यवसायाचे जागतिक वितरण आणि त्यावर परिणाम करणारे घटक स्पष्ट करा.
उत्तर: पशुपालन हा व्यवसाय 30° ते 60° उत्तर आणि 30° ते 55° दक्षिण अक्षवृत्तांदरम्यान जास्त आढळतो. याला गवताळ कुरणे, हवामान आणि तंत्रज्ञानाचा प्रभाव आहे. ऑस्ट्रेलिया, दक्षिण आणि उत्तर अमेरिकेत आधुनिक तंत्र आणि विस्तृत कुरणांमुळे हा व्यवसाय विकसित आहे. विषुववृत्तीय प्रदेशात घनदाट वने आणि रोगट हवामानामुळे पशुपालन कमी आहे. शेती आणि पशुपालन अनेक ठिकाणी एकत्रित केले जाते, ज्यामुळे हे व्यवसाय एकमेकांना पूरक ठरतात.

6. खाणकाम व्यवसाय कोणत्या गोष्टींवर अवलंबून आहे?
उत्तर: खाणकाम व्यवसाय पूर्णपणे खनिजांच्या उपलब्धतेवर अवलंबून आहे. याचा अक्षवृत्तांशी थेट संबंध नाही. खनिजांचे मूल्य, भूगर्भरचना, हवामान, भांडवल, तंत्रज्ञान आणि कुशल मजूर यांचा यावर परिणाम होतो. यांत्रिकीकरणामुळे खाणकाम वाढले आहे, आणि खाणक्षेत्राजवळ उद्योगधंदे विकसित होतात. समुद्रातूनही खनिज तेल आणि नैसर्गिक वायू मिळवले जाते. परंतु, खाणकामामुळे वायू, जल, भूमी आणि ध्वनी प्रदूषण होते.

7. सखोल उदरनिर्वाहक शेतीची वैशिष्ट्ये कोणती?
उत्तर: सखोल उदरनिर्वाहक शेती ही लहान शेतजमिनीवर केली जाते. यात कमीत कमी जागेत जास्तीत जास्त उत्पादन घेण्याचा प्रयत्न असतो. तांदूळ हे प्रमुख पीक आहे. यात मानवी श्रम आणि प्राण्यांचा वापर होतो. ही शेती प्रामुख्याने चीन, भारत, जपान, कोरिया, श्रीलंका यांसारख्या आशियाई देशांमध्ये आढळते. यात अन्नधान्याच्या उत्पादनाला प्राधान्य दिले जाते आणि खते, कीटकनाशके यांचा वापर होतो.

8. मळ्याची शेती म्हणजे काय? ती कोणत्या देशांमध्ये आढळते?
उत्तर: मळ्याची शेती ही भांडवलाधिष्ठित आणि एक पीक पद्धतीवर आधारित शेती आहे. यात चहा, कॉफी, रबर, कोको, मसाल्याचे मळे, काजूबागा यांचे उत्पादन होते. ही शेती मलेशिया, भारत, श्रीलंका, ब्राझील, इंडोनेशिया, थायलंड यांसारख्या देशांमध्ये आढळते. यात स्थानिक मजुरांचा वापर होतो, आणि पिकांची प्रक्रिया व प्रतवारी केली जाते. एकदा लागवड केल्यानंतर 10 ते 15 वर्षे उत्पादन मिळते.

9. शेती व्यवसायावर परिणाम करणारे प्राकृतिक आणि मानवी घटक कोणते?
उत्तर: शेतीवर प्राकृतिक घटकांमध्ये मृदा, हवामान, पाणीपुरवठा आणि जमिनीचा उतार यांचा समावेश होतो. मानवी घटकांमध्ये श्रम, बाजारपेठ, भांडवल, वाहतूक, साठवणुकीच्या सोयी, सरकारी धोरण, आणि भूमीचा मालकी हक्क यांचा प्रभाव पडतो. यामुळे विविध प्रदेशांत वेगवेगळी पिके आणि शेतीच्या पद्धती आढळतात. उदाहरणार्थ, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि सेंद्रिय खतांचा वापर उत्पादन वाढवतो.

10. व्यापारी तत्त्वावरील लाकूडतोड व्यवसायाची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
उत्तर: व्यापारी तत्त्वावरील लाकूडतोड व्यवसाय प्रामुख्याने समशीतोष्ण सूचीपर्णी वनांमध्ये केला जातो, कारण येथील वृक्ष सरळ, उंच आणि मऊ लाकडाचे असतात. यांत्रिकीकरणामुळे हा व्यवसाय वाढला आहे. परंतु, विषुववृत्तीय वनांमध्ये घनदाट वने आणि वाहतुकीच्या अडचणींमुळे व्यापारी लाकूडतोड कमी आहे. लाकूड विविध कारणांसाठी उपयुक्त आहे, पण यामुळे वनांचा नाश होऊन पर्यावरणीय समस्या, जसे की मृदेची धूप आणि जैवविविधतेचा ऱ्हास, निर्माण होतात.