भूगोल Important Questions Chapter 8 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Important Questions For All Chapters – भूगोल Class 12

भूगोल : स्वरूप व व्याप्ती

लहान प्रश्न

1. भू-आकृती म्हणजे काय?
उत्तर: पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील डोंगर, टेकड्या, पठारे, मैदानं इ. नैसर्गिक रचना म्हणजे भू-आकृती.

2. भारतातील प्रमुख पठार कोणते आहे?
उत्तर: दख्खनचे पठार हे भारतातील प्रमुख पठार आहे.

3. हिमालय कोणत्या प्रकारचा डोंगर आहे?
उत्तर: हिमालय हा युवा तहान असलेला घर्षणजन्य डोंगर आहे.

4. भारतातील सर्वात मोठे मैदान कोणते?
उत्तर: उत्तर भारतातील गंगा-सिंधूचे मैदान हे सर्वात मोठे मैदान आहे.

5. सह्याद्री पर्वतरांगा कोणत्या भागात आहेत?
उत्तर: सह्याद्री पर्वतरांगा पश्चिम घाटात आहेत.

6. भारतातील कोणता डोंगर सर्वात उंच आहे?
उत्तर: कांचनजंगा डोंगर हा भारतातील सर्वात उंच डोंगर आहे.

7. पर्वतरांगांचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर: पर्वतरांगा हवामानावर परिणाम करतात, जलस्रोत निर्माण करतात आणि जैवविविधतेसाठी उपयुक्त असतात.

8. मैदानांची शेतीसाठी उपयोगिता काय आहे?
उत्तर: मैदान सपाट असल्यामुळे शेतीसाठी अतिशय उपयुक्त आहेत.

9. भारतातील दोन प्रमुख नद्यांची नावे सांगा.
उत्तर: गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा या दोन प्रमुख नद्या आहेत.

10. तटरेषेचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर: तटरेषा व्यापार, पर्यटन आणि मत्स्य व्यवसायासाठी महत्त्वाची आहे.

लांब प्रश्न

1. भूगोल विषयाचे स्वरूप सविस्तर सांगून त्याचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर: भूगोल हा विषय पृथ्वी आणि तिच्याशी संबंधित सर्व गोष्टींचा अभ्यास करतो. यात नद्या, पर्वत, हवामान, वनस्पती यासारखे प्राकृतिक घटक आणि शेती, वस्त्या, वाहतूक यासारखे मानवी घटक यांचा समावेश होतो. भूगोलाचे स्वरूप गतिशील आहे कारण पृथ्वीवरील गोष्टी सतत बदलतात, उदा., हवामानातील बदल किंवा लोकसंख्येची वाढ.
भूगोलाचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: प्राकृतिक भूगोल आणि मानवी भूगोल. प्राकृतिक भूगोलात पर्वत, मैदाने, नद्या, हवामान, वनस्पती यांचा अभ्यास होतो. मानवी भूगोलात मानवाच्या क्रिया, जसे शेती, व्यापार, वस्त्या यांचा अभ्यास होतो.
महत्त्व: भूगोल आपल्याला निसर्ग आणि मानव यांच्यातील नाते समजण्यास मदत करतो. यामुळे शाश्वत विकास, आपत्ती व्यवस्थापन, नगर नियोजन यासारख्या क्षेत्रांत योगदान देता येते. उदाहरणार्थ, हवामान बदलाचा अभ्यास करून आपण पर्यावरण संरक्षणासाठी योजना बनवू शकतो.
2. प्राकृतिक भूगोल आणि मानवी भूगोल यातील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर: प्राकृतिक भूगोल: हा भूगोलाचा प्रकार पृथ्वीवरील नैसर्गिक गोष्टींचा अभ्यास करतो. यात पर्वत, नद्या, महासागर, हवामान, वनस्पती आणि प्राणी यांचा समावेश होतो. उदाहरणार्थ, पावसाचे प्रमाण किंवा भूकंप यांचा अभ्यास यात होतो.
मानवी भूगोल: हा प्रकार मानवाच्या क्रिया आणि त्यांचा पर्यावरणाशी असलेला संबंध अभ्यासतो. यात शेती, उद्योग, वस्त्या, वाहतूक, आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांचा अभ्यास होतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या गावात किती लोक राहतात किंवा कोणती पिके घेतली जातात, हे यात समजते.
फरक: प्राकृतिक भूगोल निसर्गावर केंद्रित आहे, तर मानवी भूगोल मानवाच्या क्रिया आणि त्यांच्या परिणामांवर केंद्रित आहे. दोन्ही एकमेकांशी जोडलेले आहेत कारण निसर्ग मानवाच्या जीवनावर परिणाम करतो आणि मानव निसर्गाला बदलतो.
3. भूगोल विषयाचे स्वरूप द्वैतवादी का आहे?
उत्तर: भूगोल विषयाचे स्वरूप द्वैतवादी आहे कारण यात दोन परस्परविरोधी दृष्टिकोन आहेत. उदाहरणार्थ:
निसर्गवाद: काही भूगोलतज्ज्ञ मानतात की निसर्ग मानवापेक्षा श्रेष्ठ आहे आणि मानवाच्या क्रिया निसर्गावर अवलंबून असतात. उदा., पावसामुळे शेती चांगली होते.
संभाव्यवाद: काहींच्या मते, मानव तंत्रज्ञानाने निसर्गावर नियंत्रण मिळवू शकतो. उदा., बंधारे बांधून पाण्याचा वापर करता येतो.
याशिवाय, भूगोलात संपूर्ण प्रदेशाचा अभ्यास करायचा की विशिष्ट भागाचा (जसे शेती) यावरही मतभेद असतात. या परस्परविरोधी दृष्टिकोनांमुळे भूगोल द्वैतवादी बनतो. हे दृष्टिकोन भूगोलाला अधिक समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण बनवतात.

4. भूगोलाचा इतर विषयांशी असलेला संबंध स्पष्ट करा.
उत्तर: भूगोल हा एक आंतरशाखीय विषय आहे, म्हणजे तो इतर अनेक विषयांशी जोडलेला आहे.

• गणित: नकाशे काढण्यासाठी आणि माहितीचे विश्लेषण करण्यासाठी गणिताची गरज असते, उदा., प्रक्षेपणांचे आकार ठरवणे.
• अर्थशास्त्र: शेती, उद्योग, आणि व्यापार यांचा अभ्यास भूगोलात होतो, ज्याचा अर्थशास्त्राशी संबंध आहे.
• समाजशास्त्र: सामाजिक संबंध, विषमता यांचा अभ्यास मानवी भूगोलात होतो.
• जीवशास्त्र: जीवसंहती, अन्नसाखळी यांचा अभ्यास जीवभूगोलात होतो.
• इतिहास: ऐतिहासिक भूगोलात ठिकाणांचा भूतकाळ आणि विकासाचा अभ्यास होतो.
• राज्यशास्त्र: मतदारसंघ, शासन प्रणाली यांचा अभ्यास राजकीय भूगोलात होतो.
  अशा प्रकारे, भूगोल नैसर्गिक आणि सामाजिक शास्त्रांशी जोडलेला आहे, ज्यामुळे तो एक व्यापक आणि एकात्मिक विषय बनतो.

5. भूगोलातील आधुनिक कल कोणते?
उत्तर: भूगोलात आधुनिक तंत्रज्ञान आणि पद्धतींमुळे अनेक नवीन कल विकसित झाले आहेत:

• भौगोलिक माहिती प्रणाली (G.I.S.): याच्या मदतीने नकाशे तयार करणे, माहिती संकलन आणि विश्लेषण करणे सोपे झाले आहे.
• जागतिक स्थाननिश्चिती प्रणाली (G.P.S.): यामुळे ठिकाणांचे अचूक स्थान निश्चित करता येते.
• संगणक आणि सांख्यिकीय पद्धती: यांचा उपयोग माहिती विश्लेषण आणि भविष्यातील अंदाज वर्तवण्यासाठी होतो, उदा., लोकसंख्येची वाढ किंवा हवामान बदल.
• उपग्रहीय प्रतिमा: यामुळे पृथ्वीवरील बदलांचे निरीक्षण करणे शक्य झाले आहे.
• गणितीय आणि संगणकीय प्रतिकृती: यांचा उपयोग शहरीकरण, शेती, आणि पर्यावरणीय बदलांचा अंदाज घेण्यासाठी होतो.
  हे आधुनिक कल भूगोलाला अधिक शास्त्रशुद्ध आणि उपयोजित बनवतात.

6. भूगोल अभ्यासासाठी लागणारी कौशल्ये कोणती?
उत्तर: भूगोल अभ्यासण्यासाठी खालील कौशल्ये आवश्यक आहेत:

• निरीक्षण: पृथ्वीवरील घटकांचे निरीक्षण करणे, उदा., हवामान किंवा भूरूपे.
• माहिती संकलन: सर्वेक्षण, उपग्रहीय प्रतिमा, आणि छायाचित्रांद्वारे माहिती गोळा करणे.
• नकाशा निर्मिती: नकाशे काढण्याचे कौशल्य, ज्यासाठी गणित आणि G.I.S. चे ज्ञान लागते.
• माहिती विश्लेषण: सांख्यिकीय पद्धतींद्वारे माहितीचे विश्लेषण करणे.
• अहवाल लेखन: अभ्यासाचे निष्कर्ष आणि अहवाल लिहिण्याचे कौशल्य.
• संगणकाचे ज्ञान: G.I.S., G.P.S., आणि संगणकीय प्रतिकृतींसाठी संगणक वापरता येणे आवश्यक आहे.
  ही कौशल्ये भूगोलाला प्रायोगिक आणि कृतिशील बनवतात, ज्यामुळे भूगोलतज्ज्ञ विविध क्षेत्रांत योगदान देऊ शकतात.

7. भूगोल विषयातील भविष्यातील संधी कोणत्या?
उत्तर: भूगोल विषयात अनेक करिअरच्या संधी उपलब्ध आहेत:

• नकाशाकार: नकाशाशास्त्र आणि G.I.S. च्या मदतीने नकाशे तयार करणे.
• हवामान तज्ज्ञ: हवामान बदलांचा अभ्यास आणि विश्लेषण.
• लोकसंख्या शास्त्रज्ञ: लोकसंख्येचे वितरण आणि वाढ यांचा अभ्यास.
• नगर नियोजनकार: शहरांचे नियोजन आणि विकासासाठी काम.
• आपत्ती व्यवस्थापन तज्ज्ञ: पूर, भूकंप यासारख्या आपत्तींचे व्यवस्थापन.
• पर्यटन मार्गदर्शक: पर्यटन क्षेत्रात मार्गदर्शन आणि नियोजन.
• पत्रकारिता आणि लेखन: भूगोलाशी संबंधित ब्लॉग, लेख, किंवा पुस्तके लिहिणे.
• संशोधक: भूगोलाच्या विविध शाखांमध्ये संशोधन करणे.
  या संधींसाठी भूगोलासोबत गणित, संगणक, आणि इतर विषयांचे ज्ञान उपयुक्त ठरते.

8. भूगोलाचा दैनंदिन जीवनात कसा उपयोग होतो?
उत्तर: भूगोलाचा दैनंदिन जीवनात खूप उपयोग होतो:

• नकाशे आणि दिशा: G.P.S. च्या मदतीने आपण प्रवासात योग्य मार्ग शोधतो, उदा., Google Maps.
• हवामानाचा अंदाज: हवामान अंदाज पाहून आपण शेती, प्रवास किंवा कार्यक्रमांचे नियोजन करतो.
• शेती आणि संसाधने: कोणत्या भागात कोणती पिके घ्यावीत हे भूगोलाच्या माहितीवर ठरते.
• आपत्ती व्यवस्थापन: पूर किंवा भूकंप यांचा धोका समजून सुरक्षिततेच्या योजना बनवता येतात.
• नगर नियोजन: शहरात रस्ते, इमारती, आणि उद्याने यांचे नियोजन भूगोलाच्या ज्ञानाने होते.
• पर्यावरण संरक्षण: प्रदूषण कमी करण्यासाठी आणि संसाधने वाचवण्यासाठी भूगोल उपयुक्त आहे.
  अशा प्रकारे, भूगोल आपले जीवन सोपे आणि सुरक्षित बनवते.

9. निसर्गवाद आणि संभाव्यवाद यातील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर: निसर्गवाद: यात असे मानले जाते की निसर्ग मानवापेक्षा श्रेष्ठ आहे आणि मानवाच्या क्रिया निसर्गावर अवलंबून असतात. उदा., पावसाच्या प्रमाणावर शेती अवलंबून आहे. जर पाऊस कमी झाला तर शेतीवर परिणाम होतो.
संभाव्यवाद: यात असे मानले जाते की मानव तंत्रज्ञान आणि बुद्धिमत्तेच्या जोरावर निसर्गावर नियंत्रण मिळवू शकतो. उदा., बंधारे बांधून पाण्याचा साठा करणे किंवा हरितगृहात पिके घेणे.
फरक: निसर्गवादात निसर्गाला प्राधान्य दिले जाते, तर संभाव्यवादात मानवाच्या क्षमतांना महत्त्व दिले जाते. दोन्ही दृष्टिकोन भूगोलाच्या अभ्यासाला दिशा देतात.

10. भूगोलातील शाखांचे वर्णन करा.
उत्तर: भूगोलाच्या अनेक शाखा आहेत, ज्या प्राकृतिक आणि मानवी भूगोलात विभागल्या जातात:=

प्राकृतिक भूगोल:

• भूरूपशास्त्र: पर्वत, मैदाने, पठारे यांचा अभ्यास.
• हवामानशास्त्र: हवामान, पाऊस, वारे यांचा अभ्यास.
• सागरशास्त्र: महासागर, सागरी प्रवाह, आणि खारटपणा यांचा अभ्यास.
• जीवभूगोल: वनस्पती, प्राणी आणि परिसंस्था यांचा अभ्यास.
• मृदा भूगोल: मातीचे प्रकार आणि त्यांचे वितरण यांचा अभ्यास.

मानवी भूगोल:

• लोकसंख्या भूगोल: लोकसंख्येचे वितरण आणि वाढ यांचा अभ्यास.
• आर्थिक भूगोल: शेती, उद्योग, आणि व्यापार यांचा अभ्यास.
• राजकीय भूगोल: मतदारसंघ आणि शासन प्रणाली यांचा अभ्यास.
• सामाजिक भूगोल: सामाजिक संबंध आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांचा अभ्यास.
• ऐतिहासिक भूगोल: ठिकाणांचा भूतकाळ आणि विकास यांचा अभ्यास.
  या शाखांमुळे भूगोल हा सर्वसमावेशक विषय बनतो आणि विविध क्षेत्रांत योगदान देतो.