भूगोल Notes Chapter 1 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – भूगोल Class 12

लोकसंख्या – भाग १

परिचय

लोकसंख्या भूगोल हा मानवी भूगोलाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. यात मानव आणि पर्यावरण यांच्यातील आंतरक्रियांचा अभ्यास केला जातो. लोकसंख्येचे वितरण, घनता, रचना, वाढ आणि त्यांचा प्रदेशाच्या विकासावर होणारा परिणाम यांचा अभ्यास या शाखेत होतो. मानव हा एक संसाधन म्हणून येथे पाहिला जातो.

१. लोकसंख्या वितरण

जगातील लोकसंख्येचे वितरण असमान आहे. २०२२ च्या आकडेवारीनुसार, जगाची लोकसंख्या सुमारे ९.९ अब्ज आहे. खंडनिहाय वितरण खालीलप्रमाणे आहे:
खंडनिहाय लोकसंख्या आणि भूभाग

आशिया: सर्वाधिक लोकसंख्या (६०%) असूनही भूभाग फक्त ३०% आहे.
आफ्रिका: भूभाग २०.८% असून लोकसंख्या केवळ १.१% आहे.
अंटार्क्टिका: थंड हवामानामुळे स्थायी लोकसंख्या नाही.

२. लोकसंख्येची घनता

लोकसंख्येची घनता म्हणजे विशिष्ट क्षेत्रफळात राहणाऱ्या लोकांची संख्या. याची गणना खालीलप्रमाणे केली जाते:
लोकसंख्येची घनता = एकूण लोकसंख्या ÷ एकूण क्षेत्रफळ (चौरस किमी)
उदाहरण:
जर एखाद्या देशाची लोकसंख्या १ कोटी आणि क्षेत्रफळ १ लाख चौरस किमी असेल, तर: घनता = १,००,००,००० ÷ १,००,००० = १०० लोक/चौरस किमी

तक्ता: देशनिहाय लोकसंख्या आणि घनता (२०२२)

३. लोकसंख्या वितरणावर परिणाम करणारे घटक

लोकसंख्येचे वितरण प्राकृतिक आणि मानवी घटकांवर अवलंबून असते.

प्राकृतिक घटक

1. भूरूप (प्राकृतिक रचना):

• मैदानी प्रदेश: शेती, वाहतूक आणि औद्योगिकरणासाठी अनुकूल. उदा. गंगेचे मैदान.
• पर्वतीय प्रदेश: वाहतूक आणि शेतीसाठी प्रतिकूल. उदा. हिमालय.
• किनारी प्रदेश: व्यापार आणि मासेमारीसाठी अनुकूल. उदा. भारताचा किनारी प्रदेश.

2. हवामान:

• मध्यम हवामान (उदा. भूमध्यसागरीय) मानवी वस्तीसाठी अनुकूल.
• अति उष्ण (वाळवंट), अति थंड (अंटार्क्टिका), किंवा अति पर्जन्य (अ‍ॅमेझॉन) असलेले प्रदेश प्रतिकूल.

3. पाण्याची उपलब्धता:

• नद्यांच्या खोऱ्यात आणि किनारी भागात लोकसंख्या जास्त. उदा. नाईल नदीचे खोरे.
• वाळवंटात पाण्याअभावी लोकसंख्या कमी. उदा. सहारा वाळवंट.

4. जमिनीची सुपीकता:

• सुपीक जमिनीवर शेतीसाठी लोकसंख्या जास्त. उदा. पंजाब.
• कठीण किंवा नापीक जमिनीवर लोकसंख्या कमी. उदा. थार वाळवंट.

मानवी घटक

1. शेती:

• सुपीक जमीन आणि सिंचनामुळे शेती उत्पादन वाढते, ज्यामुळे लोकसंख्या वाढते. उदा. तांदूळ उत्पादक प्रदेश (भारत, चीन).

2. खाणकाम आणि उद्योग:

• खनिज उपलब्धतेमुळे उद्योग केंद्रित होतात, ज्यामुळे रोजगार आणि लोकसंख्या वाढते. उदा. झारखंडमधील कोळसा खाणी.

3. वाहतूक:

• चांगली वाहतूक सुविधा (रस्ते, रेल्वे) लोकसंख्येला आकर्षित करते. उदा. मुंबई.

4. आर्थिक केंद्र:

• व्यापारी आणि आर्थिक केंद्रांमध्ये लोकसंख्या जास्त. उदा. न्यूयॉर्क, टोकियो.

5. सामाजिक आणि सांस्कृतिक घटक:

• धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्रांमध्ये लोकसंख्या वाढते. उदा. वाराणसी.

6. सरकारी धोरणे:

• सरकारच्या स्थलांतर आणि विकास धोरणांमुळे लोकसंख्या वितरण प्रभावित होते.

४. लोकसंख्या वाढ आणि त्याचे घटक

लोकसंख्या वाढ ही जन्मदर, मृत्युदर आणि स्थलांतर यांवर अवलंबून असते.

दोवळ जन्मदर

• सूत्र: जन्मदर = (एका वर्षातील जिवंत जन्मांची संख्या ÷ त्या वर्षातील लोकसंख्या) × १०००
• उदाहरण: जर शहराची लोकसंख्या २,२३,००० असेल आणि ३,२५० जिवंत जन्म झाले असतील, तर: जन्मदर = (३,२५० ÷ २,२३,०००) × १००० = १४.५७

दोवळ मृत्युदर

• सूत्र: मृत्युदर = (एका वर्षातील मृत्यूंची संख्या ÷ त्या वर्षातील लोकसंख्या) × १०००
• उदाहरण: जर वरील शहरात २,००० मृत्यू झाले असतील, तर: मृत्युदर = (२,००० ÷ २,२३,०००) × १००० = ८.९७

लोकसंख्या वाढीचा दर

• सूत्र: वाढीचा दर = (सध्याची लोकसंख्या – आधीची लोकसंख्या) ÷ आधीची लोकसंख्या × १००

५. लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांत

लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांतानुसार, प्रत्येक देश पाच टप्प्यांतून जातो. हे टप्पे जन्मदर आणि मृत्युदर यांच्या बदलांवर आधारित आहेत.

टप्पा १: अतिशय स्थिर

• जन्मदर आणि मृत्युदर दोन्ही जास्त.
• लोकसंख्या वाढ स्थिर.
• आर्थिक विकास कमी, शेतीवर अवलंबून अर्थव्यवस्था.
• उदाहरण: आदिम जमाती.

टप्पा २: आरंभीचा विस्तारणारा

• मृत्युदर कमी होतो, जन्मदर जास्त राहतो.
• लोकसंख्या झपाट्याने वाढते.
• वैद्यकीय सुविधा आणि स्वच्छता सुधारते.
• उदाहरण: बांगलादेश, नायजेरिया.

टप्पा ३: नंतरच्या काळात विस्तारणारा

• जन्मदर कमी होतो, मृत्युदर कमी राहतो.
• लोकसंख्या वाढीचा दर मंदावतो.
• शहरीकरण आणि शिक्षण वाढते.
• उदाहरण: भारत, मेक्सिको.

टप्पा ४: कमी बदल दर्शविणारा

• जन्मदर आणि मृत्युदर दोन्ही कमी.
• लोकसंख्या स्थिर होते.
• आर्थिक विकास उच्च, तृतीयक व्यवसायांचे प्रमाण जास्त.
• उदाहरण: स्वीडन, जपान.

टप्पा ५: शून्य वाढ

• जन्मदर मृत्युदरापेक्षा कमी.
• लोकसंख्या घटते.
• वृद्धांची संख्या जास्त, आर्थिक समृद्धी.
• उदाहरण: जर्मनी, रशिया.

६. लोकसंख्येची रचना

लोकसंख्येची रचना म्हणजे लोकसंख्येचे वय, लिंग, शिक्षण, व्यवसाय इत्यादींनुसार वर्गीकरण.

घटक:

1. वय-रचना: बालके, प्रौढ आणि वृद्ध यांचे प्रमाण.
2. लिंग-गुणोत्तर: १,००० पुरुषांमागे स्त्रियांची संख्या.
3. वैवाहिक स्थिती: विवाहित, अविवाहित, विधवा इत्यादी.
4. प्रजननक्षमता: प्रजनन वयातील स्त्रियांचे प्रमाण.
5. शिक्षण आणि व्यवसाय: साक्षरता आणि व्यवसायांचे प्रकार.

७. भारत आणि लोकसंख्या

• भारत लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांताच्या तिसऱ्या टप्प्यात आहे.
• जन्मदर कमी होत आहे, मृत्युदर कमी आहे.
• शहरीकरण, शिक्षण आणि तृतीयक व्यवसाय वाढत आहेत.
• भारतातील जास्त लोकसंख्येचे प्रदेश: गंगेचे मैदान, किनारी प्रदेश.
• कमी लोकसंख्येचे प्रदेश: हिमालय, थार वाळवंट.