Notes For All Chapters – भूगोल Class 12
लोकसंख्या – भाग २
प्रस्तावना
लोकसंख्या ही भूगोलशास्त्रातील एक महत्त्वाची संकल्पना आहे. मानवी संसाधनांचा विकास हा लोकसंख्येच्या वयोरचना, लिंग-गुणोत्तर, साक्षरता दर आणि व्यावसायिक संरचनेवर अवलंबून असतो. या अध्यायात लोकसंख्येचे विविध पैलू, त्यांचे प्रकार, आणि त्यांचा आर्थिक व सामाजिक विकासावर होणारा परिणाम यांचा अभ्यास केला जातो.
महत्त्वाचे मुद्दे
१. लोकसंख्येची वयोरचना
वयोरचना म्हणजे काय?: लोकसंख्येचे वयोगटानुसार (जसे अर्भक, बालक, युवक, प्रौढ, वृद्ध) वर्गीकरण.
वयोरचनेचा प्रभाव:
- प्रत्येक वयोगटातील लोकसंख्येचे प्रमाण देशाच्या विकासावर परिणाम करते.
- कार्यशील लोकसंख्या (१५-५९ वर्षे) जास्त असल्यास आर्थिक विकासाला चालना मिळते.
- अवलंबित लोकसंख्या (०-१४ आणि ६०+ वर्षे) जास्त असल्यास वैद्यकीय व सामाजिक खर्च वाढतो.
लोकसंख्या मनोरे:
- विस्तारणारा मनोरा (अ): तळ रुंद, शीर्ष निमुळते; जन्मदर जास्त, मृत्युदर कमी, विकासशील देशांचे वैशिष्ट्य.
- स्थिर मनोरा (आ): मध्यम तळ, मध्यम शीर्ष; जन्मदर व मृत्युदर संतुलित, प्रगत देशांचे वैशिष्ट्य.
- संकोचणारा मनोरा (इ): तळ अरुंद, शीर्ष रुंद; जन्मदर कमी, वृद्ध लोकसंख्या जास्त, विकसित देशांचे वैशिष्ट्य.
२. लोकसंख्या लाभांश
लोकसंख्या लाभांश म्हणजे काय?: जन्मदर आणि मृत्युदर कमी झाल्याने कार्यशील लोकसंख्येचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे आर्थिक विकासाला चालना मिळते.
भारतातील लोकसंख्या लाभांश (तक्ता क्र. २.१):
- २००१-१०: कार्यशील-अकार्यशील गुणोत्तर – २.३३२, कार्यशील लोकसंख्येची टक्केवारी – ४०.२%.
- २०२१-३०: कार्यशील-अकार्यशील गुणोत्तर – २.६२२, कार्यशील लोकसंख्येची टक्केवारी – ५३.८%.
- परिणाम: कार्यशील लोकसंख्या वाढल्याने देशाच्या अर्थव्यवस्थेला बळकटी मिळते.
लाभांशाचे फायदे:
- वैयक्तिक बचत वाढते.
- शिक्षण आणि आरोग्य सुविधांमुळे कुशल मनुष्यबळ तयार होते.
- महिलांचा आर्थिक विकासात सहभाग वाढतो.
- प्रति व्यक्ती उत्पन्न वाढते.
३. साक्षरता आणि शिक्षण
- साक्षरता म्हणजे काय?: व्यक्तीला वाचता, लिहिता आणि गणिती क्रिया करता येणे.
- साक्षरतेचा प्रभाव:
- साक्षरता दर हा देशाच्या आर्थिक व सामाजिक विकासाचे द्योतक आहे.
- विकसित देशांमध्ये साक्षरता दर जास्त (१००% जवळपास), तर विकासशील देशांमध्ये कमी.
- भारतात साक्षरतेची व्याख्या: ७ वर्षांवरील व्यक्ती जी वाचता, लिहिता आणि गणिती क्रिया करू शकते.
साक्षरता दर आणि लिंग:
- पुरुषांपेक्षा महिलांचा साक्षरता दर कमी.
- दक्षिण आशियात साक्षरता दर सर्वात कमी.
४. व्यावसायिक संरचना
प्रकार:
- प्राथमिक क्षेत्र: शेती, पशुधन, खाणकाम, मासेमारी (विकासशील देशांत जास्त).
- द्वितीयक क्षेत्र: उद्योग, बांधकाम.
- तृतीयक क्षेत्र: व्यापार, वाहतूक, सेवा.
- चतुर्थक क्षेत्र: संशोधन, तंत्रज्ञान.
भारताची व्यावसायिक संरचना (तक्ता क्र. २.२):
- १९५१ मध्ये प्राथमिक क्षेत्रात ७२.१% कार्यशील लोकसंख्या.
- २०११ मध्ये प्राथमिक क्षेत्रात ५१.१% कार्यशील लोकसंख्या.
- निरीक्षण: प्राथमिक क्षेत्रातील लोकसंख्या कमी होत आहे, द्वितीयक आणि तृतीयक क्षेत्रात वाढ.
परिणाम: विकसित देशांमध्ये द्वितीयक आणि तृतीयक क्षेत्रात जास्त लोकसंख्या, तर विकासशील देशांमध्ये प्राथमिक क्षेत्रात जास्त.
५. प्रामीण आणि शहरी रचना
वर्गीकरण:
- प्रामीण क्षेत्र: प्रामुख्याने प्राथमिक व्यवसाय (शेती, पशुपालन).
- शहरी क्षेत्र: द्वितीयक, तृतीयक आणि चतुर्थक व्यवसाय.
फरक:
- प्रामीण भागात कार्यशील लोकसंख्या जास्त प्राथमिक व्यवसायात.
- शहरी भागात सेवा आणि उद्योग क्षेत्रात जास्त लोकसंख्या.
- प्रामीण भागात लिंग-गुणोत्तर आणि साक्षरता दर कमी.
६. स्थलांतर
स्थलांतर म्हणजे काय?: एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी व्यक्ती किंवा समूहाचे स्थायी किंवा अस्थायी वास्तव्य.
प्रकार:
- अंतर्गत स्थलांतर: देशांतर्गत (उदा. गावातून शहरात).
- बाह्य स्थलांतर: देशाबाहेर (उदा. भारतातून परदेशात).
- अल्पकालीन/हंगामी: ठरावीक कालावधीसाठी (उदा. ऊसतोड मजूर).
- दीर्घकालीन: कायमस्वरूपी किंवा दीर्घकाळासाठी.
कारणे:
- आकर्षण घटक: रोजगार, शिक्षण, वैद्यकीय सुविधा, विवाह.
- अपकर्षण घटक: दुष्काळ, पूर, युद्ध, राजकीय अस्थिरता.
परिणाम (तक्ता क्र. २.४):
- सकारात्मक: रोजगार, आर्थिक सुधारणा.
- नकारात्मक: संसाधनांवर ताण, सामाजिक तणाव.
७. सेवानिवृत्ती वय
विकसित देशांमध्ये वय वाढवण्याचे कारण:
- आयुर्मान वाढ (उदा. जपान – ८२ वर्षे).
- वृद्ध लोकसंख्येचे प्रमाण वाढल्याने वैद्यकीय खर्च आणि पेन्शनवर दबाव.
उदाहरणे (तक्ता क्र. २.३):
- चीन: २०४५ पर्यंत सेवानिवृत्ती वय ६५.
- जर्मनी: २०३१ पर्यंत ६७.
- ऑस्ट्रेलिया: २०३५ पर्यंत ६७.
Leave a Reply