Notes For All Chapters – भूगोल Class 12
मानवी वस्ती आणि भूमी उपयोजन
1. मानवी वस्तीचा अर्थ आणि स्वरूप:
- मानवी वस्ती म्हणजे माणसांनी राहण्यासाठी केलेली व्यवस्था. ती शहरात, खेड्यात, डोंगराळ भागात किंवा समुद्रकिनारी असू शकते.
- वस्ती म्हणजे लोकांची घरे, शेती, रस्ते, आणि सामाजिक सुविधा असलेला भूभाग.
2. वस्तीचे प्रकार:
क) ग्रामीण वस्ती:
- लहान प्रमाणात लोकवस्ती
- शेती हे मुख्य आर्थिक साधन
- घरे नैसर्गिक साधनांसह बांधलेली असतात (माती, दगड, लाकूड)
- सामाजिक संबंध घनिष्ठ
ख) नागरी वस्ती:
- मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या
- उद्योग, सेवा, व्यापार हे आर्थिक स्रोत
- घरे मजबूत व आधुनिक पद्धतीने बांधलेली
- सामाजिक जाळे थोडकंच
3. वस्तीच्या रचनेचे प्रकार:
केंद्रित वस्ती:
- सर्व घरे एकत्र, संकेंद्रित असतात
- उदा. महाराष्ट्रातील बहुतेक गावं
विखुरलेली वस्ती:
- घरे दूर अंतरावर, डोंगराळ किंवा जंगलात
- उदा. हिमालयातील गावं
4. वस्तीवर प्रभाव टाकणारे घटक:
- भौगोलिक घटक: हवामान, जलस्रोत, जमीन, उंचसखलता
- सामाजिक घटक: जात, धर्म, परंपरा
- आर्थिक घटक: उद्योग, शेती, रोजगार
- राजकीय घटक: धोरणं, योजना, सुरक्षा
5. भूमी उपयोग आणि आच्छादन
भूमी आच्छादन: जमिनीवरील नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित आच्छादन (उदा., वन, पिके, इमारती).
भूमी उपयोग: जमिनीचा मानवाने केलेला उपयोग (उदा., शेती, निवास, उद्योग).
ग्रामीण भूमी उपयोग:
- वन: वनाखालील क्षेत्र.
- निव्वळ लागवडीखालील क्षेत्र: प्रत्यक्ष लागवड आणि उत्पादन क्षेत्र.
- नापीक/अनुत्पादक भूमी: उंचसखल, वाळवंटी किंवा खड्डेयुक्त जमीन.
- कायमस्वरूपी गायरान: पंचायतीच्या किंवा शासकीय मालकीची चराऊ जमीन.
- पडीक जमीन: लागवडीखाली नसलेली जमीन (१-५ वर्षे).
नागरी भूमी उपयोग:
- निवासी क्षेत्र: घरे आणि सदनिका.
- वाणिज्य क्षेत्र: दुकाने, मॉल्स.
- सार्वजनिक क्षेत्र: शाळा, कार्यालये, रेल्वे स्थानके.
- वाहतूक: रस्ते, रेल्वे, विमानतळ.
- करमणूक: खेळाचे मैदान, उद्याने.
- राखीव भूखंड: बांधकामासाठी मोकळी जमीन.
6. भूमी उपयोजनाचा अर्थ:
- उपलब्ध जमिनीचा वेगवेगळ्या कामांसाठी केलेला वापर म्हणजे भूमी उपयोजन.
- उदा. शेतीसाठी, घरांसाठी, रस्ते, उद्याने, जंगल इ.
7. भूमी उपयोजनाचे प्रकार (भारतामध्ये):
जमीन लागवडीखाली:
- शेतीसाठी वापरली जाते
- भारतात सुमारे ५०% जमीन लागवडीखाली आहे
वने:
- जैवविविधतेसाठी महत्त्वाचे
- सुमारे २१% क्षेत्र
नदीनाल्याचे क्षेत्र:
- जलस्रोत निर्माण करणारे भूभाग
कृषीयोग्य पण न वापरलेली जमीन:
- शेतीसाठी योग्य पण सध्या न वापरलेली
अन्य न वापरलेली जमीन:
- रस्ते, इमारती, उद्योग, रेल्वे आदींसाठी
8. भूमी उपयोजनावर प्रभाव टाकणारे घटक:
- नैसर्गिक घटक: पर्जन्यमान, मृदाप्रकार, हवामान
- आर्थिक घटक: उत्पन्न, बाजारपेठ, आर्थिक धोरण
- तंत्रज्ञान: सिंचन, खत, बी-बियाणं
- लोकसंख्या व संस्कृती: गरजा, परंपरा
9. शाश्वत भूमी वापराचे उपाय:
- जमिनीची गुणवत्ता राखणे
- अतिशोषण टाळणे
- जमिनीची झपाट्याने होणारी धूप थांबवणे
- वनवाढ करणे
- पर्यावरणपूरक शेती पद्धती वापरणे
10. वस्ती व भूमी उपयोजन यामधील संबंध:
- जिथे जास्त लोकवस्ती, तिथे घरांसाठी व औद्योगिक वापरासाठी जमिनीची मागणी जास्त
- वस्तीचे स्वरूप आणि घनता यावरून जमिनीचा वापर ठरतो
- शहरांमध्ये जमीन महाग आणि मर्यादित असते, म्हणून उंच इमारती व व्यावसायिक वापर अधिक दिसतो
11. निष्कर्ष:
मानवी वस्ती आणि भूमी उपयोजन हे एकमेकांशी निगडीत आहेत
दोन्हींचा शाश्वत विकास आवश्यक आहे
सरकारने योजनाबद्ध व समतोल भूमी वापर सुनिश्चित करणे आवश्यक
Leave a Reply