भूगोल Notes Chapter 4 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – भूगोल Class 12

प्राथमिक आर्थिक क्रिया

१. प्राथमिक आर्थिक क्रियांचा अर्थ:

प्राथमिक आर्थिक क्रिया म्हणजे अशा क्रिया ज्या थेट निसर्गावर अवलंबून असतात. या क्रियांमध्ये कृषी, मासेमारी, जंगलतोड, खाणकाम इत्यादींचा समावेश होतो. या क्रिया माणसाच्या जगण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत कारण याच क्रियांमधून अन्न, इंधन आणि कच्चा माल मिळतो.

२. प्राथमिक आर्थिक क्रियांचे प्रकार:

कृषी (Agriculture):

• मानवाची सर्वात जुनी आणि मुख्य आर्थिक क्रिया.
• नद्यांच्या खोर्‍यांमध्ये कृषीचा प्रारंभ.
• कृषी प्रकार: पारंपरिक, आधुनिक, वाणिज्यिक, जैविक इ.

जनावरांचे पालन (Animal Husbandry):

• दूध, मांस, लोकर यासाठी प्राणी पाळले जातात.
• भारतात गोपालन महत्त्वाचे.
• शेळी, मेंढी, डुक्कर, कोंबडी पालन प्रचलित.

मासेमारी (Fishing):

• दोन प्रकार – सागरी मासेमारी आणि अंतर्गत जलाशयातील मासेमारी.
• कोकण, गुजरात, तामिळनाडू येथे सागरी मासेमारी.
• प्रथिनयुक्त आहाराचा स्रोत.

जंगलतोड (Forestry):

• लाकूड, औषधी वनस्पती, राळ, गोंद, बांस यासाठी जंगलतोड.
• अति जंगलतोडीमुळे पर्यावरणाचे नुकसान.

खाणकाम (Mining):

• जमिनीतील खनिज संपत्तीचा उत्खनन.
• कोळसा, लोह, बॉक्साईट, पेट्रोलियम इत्यादी खनिजांचा समावेश.
• यंत्रसामग्री आणि ऊर्जा स्रोतासाठी आवश्यक.

३. जगातील विविध प्रदेशांमध्ये प्राथमिक क्रियांची स्थिती:

४. कृषीचे प्रकार:

(अ) पारंपरिक कृषी:

• हातमजुरीवर आधारित, तंत्रज्ञानाचा वापर कमी.
• उत्पादन कमी.
• स्वतःच्या गरजांसाठी शेती.

(ब) वाणिज्यिक कृषी:

• विक्रीसाठी उत्पादने.
• यंत्रे, रसायने यांचा वापर.
• मोठ्या जमिनीवर एकाच पीकाचे उत्पादन.

(क) मिश्र शेती:

• एकाच ठिकाणी पीक व जनावरांचे पालन.
• उत्पादन व उत्पन्नात विविधता.

(ड) जैविक शेती:

• नैसर्गिक खतांचा वापर.
• पर्यावरणपूरक पद्धत.

५. प्राथमिक आर्थिक क्रियांचे महत्त्व:

• अन्न, वस्त्र, निवारा यांचा पुरवठा.
• कृषी व खनिज कच्च्या मालावर आधारित उद्योगांना आधार.
• रोजगाराचा मुख्य स्रोत (विकसनशील देशात).
• निर्यातीतून विदेशी चलन मिळविणे.

६. प्राथमिक क्रियांचे पर्यावरणीय परिणाम:

• अति जंगलतोड → हवामान बदल, जैवविविधतेचा ऱ्हास.
• खाणकामामुळे जमिनीची धूप, जलप्रदूषण.
• पारंपरिक कृषीचा अति वापर → मातीचा ऱ्हास.
• मासेमारीतील अति शिकार → समुद्री जीवनाचा ऱ्हास.