भूगोल Notes Chapter 5 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – भूगोल Class 12

द्‌वितीयक आर्थिक क्रिया

परिचय

द्वितीयक आर्थिक क्रिया या प्राथमिक व्यवसायातून मिळालेल्या कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून पक्का माल तयार करण्याशी संबंधित आहेत. या प्रक्रियेदरम्यान कच्च्या मालाचे मूल्यवर्धन होते आणि टिकाऊ उत्पादने तयार होतात. द्वितीयक व्यवसाय मुख्यतः प्रक्रिया, उत्पादन आणि बांधकाम यांच्याशी निगडित असतात. ज्या ठिकाणी कच्च्या मालाचे पक्क्या मालात रूपांतर होते, त्या ठिकाणाला कारखाना असे म्हणतात. या टिपांमध्ये द्वितीयक व्यवसायांचे स्वरूप, त्यांचे स्थानिकीकरण, वर्गीकरण आणि औद्योगिक प्रदेश यांचा सविस्तर अभ्यास केला आहे.

१. द्वितीयक व्यवसायांचे स्वरूप

• प्राथमिक व्यवसायाशी संबंध: प्राथमिक व्यवसाय (जसे की शेती, खाणकाम, मासेमारी) कच्चा माल उपलब्ध करतात, तर द्वितीयक व्यवसाय या कच्च्या मालावर प्रक्रिया करतात.
• मूल्यवर्धन: कच्च्या मालाचे पक्क्या मालात रूपांतर करताना त्याची किंमत आणि उपयोगिता वाढते. उदा., उसापासून साखर, कापसापासून कापड.
• प्रक्रिया आणि उत्पादन: यामध्ये कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून टिकाऊ आणि उपयुक्त वस्तू तयार केल्या जातात.
• बांधकाम: यामध्ये इमारती, रस्ते, पूल यांसारख्या पायाभूत सुविधांचे निर्माण समाविष्ट आहे.
• उदाहरणे: साखर उद्योग, कापड उद्योग, लोहपोलाद उद्योग, बेकरी उद्योग.

२. उद्योगांचे स्थानिकीकरण

उद्योगांचे स्थान ठरविण्यावर अनेक घटकांचा प्रभाव पडतो. हे घटक प्राकृतिक, आर्थिक, राजकीय आणि इतर अशा प्रकारे वर्गीकृत केले जाऊ शकतात.

प्राकृतिक घटक

1. हवामान:

• अनुकूल हवामान उद्योगांच्या विकासाला चालना देते. उदा., दमट हवामान कापड उद्योगासाठी उपयुक्त आहे, कारण कोरड्या हवामानात धागा तुटण्याची शक्यता असते.
• प्रतिकूल हवामान (अतिशय उष्ण, थंड किंवा कोरडे) उद्योग विकासास अडथळा आणते. उदा., भारतातील वायव्य भागातील कोरडे हवामान.
• आधुनिक तंत्रज्ञानाने कृत्रिम दमटपणा निर्माण केला जातो, परंतु यामुळे उत्पादन खर्च वाढतो.

2. कच्च्या मालाची उपलब्धता:

• उद्योगांचे स्थान कच्च्या मालाच्या उपलब्धतेवर अवलंबून असते. नाशवंत किंवा अवजड कच्चा माल असलेले उद्योग कच्च्या मालाच्या उत्पादन क्षेत्राजवळ स्थापन होतात. उदा., साखर उद्योग, ताग गिरण्या.
• स्थानिक फळांवर प्रक्रिया करणारे उद्योग (जसे, महाबळेश्वरमधील फळप्रक्रिया उद्योग) कच्च्या मालाच्या जवळ स्थापन होतात.

3. पाणी आणि वीज पुरवठा:

• उद्योगांना शीतकरण, वितळण, धुलाई यासाठी मोठ्या प्रमाणात पाण्याची गरज असते. त्यामुळे नद्या किंवा तलावाजवळ उद्योग स्थापन होतात.
• कोळसा, खनिज तेल आणि वीज हे ऊर्जास्रोत उद्योगांसाठी आवश्यक आहेत. कोळशावर अवलंबून असलेले उद्योग खाण क्षेत्राजवळ, तर वीज आणि खनिज तेलावर आधारित उद्योग दूरवर स्थापन होऊ शकतात.

4. भूस्वरूप:

• सपाट मैदानी प्रदेश उद्योग स्थापनेसाठी अनुकूल असतात.
• दंतूर किनारपट्टी आणि नैसर्गिक बंदरे उद्योगांच्या विकासास मदत करतात.

आर्थिक घटक

1. बाजारपेठेचा जवळीपणा:

• नाशवंत किंवा अवजड पक्क्या मालाचे उद्योग बाजारपेठेजवळ स्थापन होतात, कारण वाहतूक खर्च कमी होतो. उदा., बेकरी उद्योग.
• ग्राहकांना स्वस्त दरात वस्तू मिळण्यासाठी बाजारपेठेची जवळीक महत्त्वाची आहे.

2. भांडवल:

• उद्योग स्थापनेसाठी मोठ्या भांडवलाची गरज असते. बँकिंग आणि आर्थिक सुविधा उपलब्ध असलेल्या ठिकाणी उद्योग स्थापन होतात. उदा., मुंबई, दिल्ली, कोलकाता.
• ग्रामीण भागात बँकिंग सुविधांचा विस्तार झाल्याने तिथेही उद्योग वाढत आहेत.

3. वाहतूक:

वाहतुकीचा खर्च आणि वेळ (आर्थिक अंतर) उद्योगांच्या स्थानावर परिणाम करतात.

जड आणि नाशवंत मालाची वाहतूक खर्चिक असते, तर हलका आणि टिकाऊ माल जलमार्गाने किफायतशीरपणे वाहतूक करता येतो. उदा., कापड उद्योग, लाकूड प्रक्रिया उद्योग बंदरांजवळ स्थापन होतात.

4. कामगार:

• उद्योगांना कुशल आणि अर्धकुशल कामगारांची गरज असते. उदा., बांधकाम, खाणकाम यांना अर्धकुशल, तर दागिने निर्मिती, अन्नप्रक्रिया यांना कुशल कामगार लागतात.
• उद्योगांजवळ कामगार वस्त्या वाढतात, ज्यामुळे मजुरांचा पुरवठा सुलभ होतो.

राजकीय घटक

1. शासकीय धोरण:

• शासन आर्थिकदृष्ट्या मागास भागात उद्योगांना प्रोत्साहन देते. यासाठी कर सवलत, जमीन, पाणी, वाहतूक सुविधा उपलब्ध करून दिल्या जातात.
• काही ठिकाणी (जसे, किनारी किंवा पर्यावरणदृष्ट्या संवेदनशील क्षेत्र) उद्योगांना बंदी असते.

2. विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ):

• निर्यातक्षम उत्पादन वाढविण्यासाठी विशेष आर्थिक क्षेत्रे विकसित केली जातात. उदा., सांताक्रुझ (मुंबई) येथील सिप्झ.

इतर घटक

1. स्थान विभाजन:

• उत्पादनाचे विविध टप्पे वेगवेगळ्या ठिकाणी विभागले जातात, ज्यामुळे वाहतूक खर्च कमी होतो. उदा., भ्रमणध्वनी आणि मोटारवाहन निर्मिती.

2. उद्योगांचे केंद्रीकरण:

• अनुकूल सुविधांमुळे एका ठिकाणी उद्योगांचे केंद्रीकरण होते. उदा., लोहपोलाद कारखान्यांजवळ भांडी, गाड्यांचे सुटे भाग तयार करणारे उद्योग.
• ‘अनुमापी अनुकूलता’ तत्त्वानुसार कमी भांडवलात जास्त नफा मिळतो.

3. स्थानमुक्त उद्योग:

• हे उद्योग कच्च्या मालाच्या ठिकाणावर किंवा बाजारपेठेवर अवलंबून नसतात. उदा., घड्याळ निर्मिती, हिरे तासणे.
• कच्चा आणि पक्का माल हलका असतो, त्यामुळे वाहतूक खर्च कमी असतो.
• आंतरजाल आणि संदेशवहन सुविधांमुळे स्थानमुक्त उद्योगांचे महत्त्व वाढले आहे.

३. उद्योगांचे वर्गीकरण

उद्योगांचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे केले जाते:

कच्च्या मालाच्या स्रोतानुसार

1. कृषी आधारित उद्योग:

• कच्चा माल: शेतीतून मिळणारी उत्पादने (उदा., ऊस, कापूस).
• उदाहरणे: साखर कारखाने, कापड गिरण्या, अन्नप्रक्रिया उद्योग.

2. सागरी उत्पादनावर आधारित उद्योग:

• कच्चा माल: मासे, मोती, शंखशिंपले, मत्स्यतेल.
• उदाहरणे: डबाबंद मासे, शोभिवंत वस्तू.

3. वनाधारित उद्योग:

• कच्चा माल: लाकूड, राळ, डिंक, सुगंधी द्रव्य.
• उदाहरणे: कागद निर्मिती, जहाजबांधणी, फर्निचर.

4. खनिजांवर आधारित उद्योग:

• कच्चा माल: खनिज संपत्ती (उदा., लोह, कोळसा, तेल).
• उदाहरणे: पेट्रोकेमिकल्स, लोहपोलाद, ॲल्युमिनियम.

5. प्राणिजन्य उद्योग:

• कच्चा माल: प्राण्यांचे केस, कातडी, हाडे, दूध, मांस.
• उदाहरणे: चीज, दही, बॅगा, चपला, रेशीम कापड.

भांडवली गुंतवणुकीनुसार

1. मोठे उद्योग:

• भांडवल: ₹ १० कोटींपेक्षा जास्त.
• उदाहरणे: लोहपोलाद, ऊर्जा, वस्त्रोद्योग.

2. सूक्ष्म, लघू आणि मध्यम उद्योग (MSME):

• सूक्ष्म: यंत्रसंचात ₹ २५ लाखांपेक्षा कमी, उपकरणात ₹ १० लाखांपेक्षा कमी.
  • उदाहरणे: पेन, स्थानिक दुग्धप्रक्रिया.
• लघू: यंत्रसंचात ₹ २५ लाख ते ₹ ५ कोटी, उपकरणात ₹ १० लाख ते ₹ २ कोटी.
  • उदाहरणे: बाटली, लहान खेळणी, कागद निर्मिती.
• मध्यम: यंत्रसंचात ₹ ५ कोटी ते ₹ १० कोटी, उपकरणात ₹ २ कोटी ते ₹ ५ कोटी.
  • उदाहरणे: सायकल, दूरदर्शन संच, रेडिओ.

3. कुटिरोद्योग/गृहोद्योग:

• वैशिष्ट्ये: स्थानिक कच्चा माल, मानवी श्रम, कमी भांडवल, स्थानिक बाजारपेठ.
• उदाहरणे: कुंभार, विणकर, लोहार, हस्तकला (रजई, पैठणी).

उत्पादनावर आधारित

1. मूलभूत/अवजड उद्योग:

• इतर उद्योगांसाठी साहित्य तयार करतात. उदा., लोहपोलाद (वाहन निर्मितीसाठी).

2. ग्राहकोपयोगी/हलके उद्योग:

• थेट ग्राहकांसाठी माल तयार करतात. उदा., घड्याळे, इलेक्ट्रॉनिक वस्तू, औषधे.

3. साहाय्यभूत उद्योग:

• इतर उद्योगांसाठी सुटे भाग, यंत्रे तयार करतात. उदा., खिळे, चाके, लोखंडी पत्रे.

मालकीवर आधारित

1. सार्वजनिक क्षेत्र:

• मालकी: केंद्र किंवा राज्य शासन.
• उदाहरण: भारत हेवी इलेक्ट्रिकल लिमिटेड (BHEL).

2. खाजगी क्षेत्र:

• मालकी: वैयक्तिक, भागीदारी किंवा स्वतंत्र.
• उदाहरण: टाटा लोहपोलाद उद्योग (TISCO).

3. संयुक्त क्षेत्र:

• मालकी: सरकारी आणि खाजगी संस्थांचा सहभाग.
• उदाहरण: महाराष्ट्र नॅचरल गॅस लिमिटेड (MNGL).

4. सहकारी क्षेत्र:

• मालकी: सहकारी तत्त्वावर अनेक व्यक्तींचा सहभाग.
• उदाहरण: अमुल (AMUL).

5. बहुराष्ट्रीय उद्योग:

• एकापेक्षा जास्त देशांमध्ये विस्तार.
• उदाहरण: हिंदुस्तान लिव्हर (मुख्यालय: लंडन), ONGC (मुख्यालय: डेहराडून).

४. औद्योगिक प्रदेश

परिभाषा: अनुकूल भौगोलिक आणि आर्थिक परिस्थितीमुळे उद्योगांचे केंद्रीकरण झालेले क्षेत्र.

वैशिष्ट्ये:

• विविध उद्योगांचे एकत्रीकरण.
• दाट लोकवस्ती आणि कामगार पुरवठा.
• रोजगार संधी.
• बँकिंग आणि ऋण सुविधा.
• वाहतूक आणि संदेशवहनाचे जाळे.

खंडनिहाय औद्योगिक प्रदेश

1. उत्तर अमेरिका:

• • क्षेत्र: न्यू इंग्लंड, न्यूयॉर्क, मध्य अटलांटिक, मध्य पश्चिमी, ईशान्य, दक्षिण, पश्चिम.
  • उद्योग: अन्न आणि पेय, वाहने, विमाने, पेट्रोकेमिकल्स, स्टील, इलेक्ट्रॉनिक्स.
  • प्रभावित घटक: प्रचंड भांडवल, उत्कृष्ट वाहतूक, नैसर्गिक बंदरे, खनिजांचा साठा.

2. युरोप:

• • क्षेत्र: ऱ्हूर (जर्मनी), फ्रान्स, इटली, ग्रेट ब्रिटन, मॉस्को-तुला-व्लादिमिर, ऊरल-व्होल्गा.
  • उद्योग: लोहपोलाद, रसायने, कापड, एरोस्पेस, जहाजबांधणी.
  • प्रभावित घटक: ऱ्हाईन नदी, कोळसा आणि लोह खाणी, अनुकूल हवामान.

3. आशिया:

• • क्षेत्र: जपान (टोकियो, योकोहामा, ओसाका), चीन (मंचूरिया, शांघाय), भारत (मुंबई-पुणे, छोटा नागपूर).
  • उद्योग: कापड, स्टील, इलेक्ट्रॉनिक्स, जहाजबांधणी.
  • प्रभावित घटक: सुपीक जमीन, खनिज तेल, बंदरे, स्वस्त मजूर.

4. आफ्रिका:

• • क्षेत्र: दक्षिण भाग (विटवॉटरसँड, किंबरले).
  • उद्योग: खनिज (सोने, हिरे), वनोत्पादने.
  • प्रभावित घटक: खनिजांचा साठा, विस्तृत भूमी.

5. दक्षिण अमेरिका:

• • क्षेत्र: अर्जेंटिना, ब्राझील, व्हेनेझुएला.
  • उद्योग: पेट्रोलियम, कापड, अन्नप्रक्रिया.
  • प्रभावित घटक: सुपीक जमीन, नैसर्गिक बंदरे.

6. ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंड:

• • क्षेत्र: ऑस्ट्रेलियाचा पूर्व भाग, पर्थ, न्यूझीलंड (ऑकलंड, कॅन्टरबरी).
  • उद्योग: अन्न, पेय, कापड, लाकूड, मांसोत्पादने.
  • प्रभावित घटक: अनुकूल हवामान, बंदर सुविधा.

५. भारतातील औद्योगिक मार्गिका

परिभाषा: प्रमुख वाहतूक मार्गांजवळ विकसित केलेली आर्थिक किंवा औद्योगिक क्षेत्रे.
उद्दिष्टे: निर्यात वाढ, रोजगार संधी, औद्योगिक विकास.

उदाहरणे:

• दिल्ली-मुंबई औद्योगिक मार्गिका (DMIC).
• अमृतसर-दिल्ली-कोलकाता औद्योगिक मार्गिका (ADKIC).
• चेन्नई-बंगळुरू औद्योगिक मार्गिका (CBIC).
• बंगळुरू-मुंबई औद्योगिक मार्गिका (BMIC).

६. उदाहरणे आणि विश्लेषण

1. साखर उद्योग:

• • कच्चा माल: ऊस (नाशवंत, वजनात घट).
  • स्थान: कच्च्या मालाच्या जवळ (उदा., सोलापूर जिल्ह्यातील साखर कारखाने).
  • कारण: ऊस कापणीनंतर साखरेचे प्रमाण कमी होते, त्यामुळे त्वरित प्रक्रिया आवश्यक.

2. बेकरी उद्योग:

• • कच्चा माल: पीठ, साखर (हलके, टिकाऊ).
  • पक्का माल: केक (जड, नाशवंत).
  • स्थान: बाजारपेठेजवळ (शहरात), कारण वाहतूक खर्च जास्त.

3. मध प्रक्रिया उद्योग:

• • कच्चा माल: मधाची पोळी (हलकी, टिकाऊ).
  • पक्का माल: मध (हलका, टिकाऊ).
  • स्थान: स्थानमुक्त, कारण वजनाचा स्थाननिश्चितीवर परिणाम होत नाही.
  • निर्णय: गावात किंवा शहरात स्थापन शक्य, परंतु गावात जमीन स्वस्त आणि कच्चा माल जवळ असल्याने गावात योग्य.