Notes For All Chapters – भूगोल Class 12
भूगोल : स्वरूप व व्याप्ती
परिचय
भूगोल हा विषय पृथ्वीच्या प्राकृतिक आणि मानवी घटकांचा अभ्यास आहे. यात पृथ्वीवरील विविधता, त्यांचे वितरण, प्रारूप आणि कार्यकारणभाव समजून घेणे समाविष्ट आहे. हा विषय प्राकृतिक आणि मानवी भूगोलाच्या दोन मुख्य शाखांमध्ये विभागला गेला आहे आणि त्याची व्याप्ती नैसर्गिक आणि सामाजिक शास्त्रांशी जोडलेली आहे.
१. भूगोलाची वैशिष्ट्ये
- परिभाषा: भूगोल म्हणजे पृथ्वी आणि तिच्याशी संबंधित मूलभूत घटकांचा अभ्यास. यात प्राकृतिक आणि सांस्कृतिक पर्यावरणातील विविधता आणि बदलांचा समावेश होतो.
- गतिशील स्वरूप: भूगोल हा गतिशील विषय आहे, कारण पृथ्वीवरील घटक (जसे की हवामान, लोकसंख्या, भूरूपे) काळानुसार बदलतात.
- द्वैतवादी स्वरूप: भूगोलात परस्परविरोधी दृष्टिकोन (उदा., निसर्गवाद आणि संभाव्यवाद) आढळतात, ज्यामुळे त्याचे स्वरूप द्वैतवादी बनते.
- स्पष्टीकरण: भूगोल अभ्यासक ‘कुठे? केव्हा? काय? आणि का?’ या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करतात.
३. भूगोल आणि इतर विषयांशी संबंध
भूगोल हा एकात्मिक आणि आंतरशाखीय विषय आहे, जो नैसर्गिक आणि सामाजिक शास्त्रांशी जोडलेला आहे.
अ. नैसर्गिक शास्त्रांशी संबंध
- भूशास्त्र: भूरूपशास्त्राशी संबंधित, खडक आणि खनिजांचा अभ्यास.
- हवामानशास्त्र: हवामान आणि वातावरणीय घटकांचा अभ्यास.
- जलशास्त्र: जलावरणातील घटक (नद्या, महासागर) यांचा अभ्यास.
- मृदाशास्त्र: मृदेचे प्रकार आणि त्यांचे गुणधर्म.
- जीवशास्त्र: जीवभूगोल आणि परिसंस्थांचा अभ्यास.
ब. सामाजिक शास्त्रांशी संबंध
- अर्थशास्त्र: आर्थिक भूगोल, संसाधने, उत्पादन खर्च, जीडीपी.
- समाजशास्त्र: सामाजिक भूगोल, सामाजिक संबंध, विषमता.
- राज्यशास्त्र: राजकीय भूगोल, मतदारसंघ, शासन प्रणाली.
- इतिहास: ऐतिहासिक भूगोल, भूतकालीन विकास.
- लोकसंख्या शास्त्र: लोकसंख्या भूगोल, लोकसंख्येचे वितरण आणि वृद्धी.
क. गणित आणि तंत्रज्ञान
- नकाशाशास्त्र आणि भौगोलिक माहिती प्रणाली (GIS) साठी गणितीय आणि सांख्यिकीय तंत्रांचा वापर.
- संगणक शास्त्र: GIS, GPS, डेटा विश्लेषण आणि सादरीकरण.
४. भूगोल अभ्यासासाठी आवश्यक कौशल्ये
- निरीक्षण: प्राकृतिक आणि मानवी घटकांचे निरीक्षण करणे.
- माहिती संकलन: सर्वेक्षण, उपग्रहीय प्रतिमा, छायाचित्रे यांचा वापर.
- डेटा विश्लेषण: सांख्यिकीय पद्धती, सहसंबंध, प्रतिगमन (Regression).
- नकाशा निर्मिती: नकाशे आणि आलेख तयार करणे.
- अहवाल लेखन: संशोधन निष्कर्षांचे सादरीकरण.
- तंत्रज्ञान: GIS, GPS, संगणक प्रणाली, ॲप्स यांचा वापर.
५. भूगोलातील आधुनिक कल
- तंत्रज्ञानाचा वापर:
- GIS आणि GPS चा वापर नकाशे तयार करण्यासाठी आणि डेटा विश्लेषणासाठी.
- संगणकीय आणि गणितीय प्रतिकृतींचा वापर भविष्यातील अंदाजांसाठी (उदा., लोकसंख्या वृद्धी, हवामान बदल).
- पर्यावरण संवर्धन: जलप्रदूषण नियंत्रण, मृदा अपक्षरण, निर्वनीकरण यांचा अभ्यास.
- शाश्वत विकास: संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या शाश्वत विकास ध्येयांशी संबंधित अभ्यास.
- उपयोजित भूगोल: शहरीकरण, वाहतूक नियोजन, आपत्ती व्यवस्थापन यासाठी भूगोलाचा उपयोग.
६. भूगोलातील करिअरच्या संधी
भूगोल अभ्यासकांसाठी अनेक क्षेत्रांत संधी उपलब्ध आहेत.
| क्षेत्र | विशेष शाखा |
|---|---|
| नकाशाकार | नकाशाशास्त्र, GIS |
| हवामान तज्ज्ञ | हवामानशास्त्र |
| लोकसंख्या शास्त्रज्ञ | लोकसंख्या भूगोल |
| नगर नियोजनकार | नागरी भूगोल |
| संशोधक | भूगोलाची कोणतीही शाखा |
| पत्रकारिता / ब्लॉग लेखन | भूगोलाची कोणतीही शाखा |
| आपत्ती व्यवस्थापन तज्ज्ञ | भूरूपशास्त्र, आपत्ती व्यवस्थापन |
| पर्यटन मार्गदर्शक | मानवी भूगोल, पर्यटन व्यवस्थापन |
इतर संधी
- शिक्षण: व्याख्याता, प्राध्यापक.
- सल्लागार: नकाशा निर्मिती, अहवाल लेखन.
- संयुक्त राष्ट्रसंघ सेवा: लिंग समानता, पर्यावरण संवर्धन.
- स्वतंत्र व्यवसाय: ब्लॉग लेखन, प्रवास लेखन, नकाशा निर्मिती सेवा.
७. भूगोलातील द्वंद्ववाद
निसर्गवाद vs. संभाव्यवाद:
- निसर्गवाद: निसर्ग मानवावर नियंत्रण ठेवतो.
- संभाव्यवाद: मानव निसर्गावर नियंत्रण ठेवू शकतो.
प्रदेशीय vs. विभागीय अभ्यास:
- संपूर्ण प्रदेश (उदा., भारत) अभ्यासण्याऐवजी विशिष्ट विभाग (उदा., शेती) अभ्यासणे.
Leave a Reply