भूगोल Questions Answers Chapter 2 Class 12 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 12

लोकसंख्या – भाग २

स्वाध्याय

प्र.१: अचूक सहसंबंध ओळखा
१) A : अवलंबित्वाच्या प्रमाणात वाढ झाल्याने अर्थव्यवस्थेवर परिणाम होतो.
R : लोकसंख्येत वृद्धांची संख्या वाढल्यास वैद्यकीय खर्च वाढतात.
उत्तर: इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.

२) A : लोकसंख्येच्या मनोऱ्यात रुंद तळ बालकांची संख्या अधिक असल्याचे दाखवतो.
R : लोकसंख्या मनोऱ्याचे रुंद शीर्ष वृद्धांची संख्या अधिक असल्याचे द्योतक आहे.
उत्तर: ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत, परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.

प्र.२: टिपा लिहा
१) लोकसंख्या वाढ व स्थलांतर
उत्तर: लोकसंख्या वाढ: लोकसंख्येची वाढ ही जन्मदर, मृत्युदर आणि स्थलांतर यांवर अवलंबून असते. उच्च जन्मदर आणि कमी मृत्युदरामुळे लोकसंख्या वाढते.
स्थलांतर: लोकसंख्येचे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थानांतर होणे म्हणजे स्थलांतर. यामुळे देणाऱ्या आणि घेणाऱ्या प्रदेशातील लोकसंख्येचे वितरण, घनता आणि रचना बदलते.
परिणाम: स्थलांतरामुळे शहरी भागात लोकसंख्येची घनता वाढते, तर ग्रामीण भागात ती कमी होऊ शकते. याचा आर्थिक आणि सामाजिक विकासावर परिणाम होतो.

२) लोकसंख्या मनोरा व लिंग गुणोत्तर:
उत्तर: लोकसंख्या मनोरा म्हणजे वय व लिंगानुसार लोकसंख्येचे आलेखीय सादरीकरण होय. या मनोऱ्याच्या डाव्या बाजूस पुरुषांची व उजव्या बाजूस स्त्रियांची टक्केवारी दाखवली जाते. यातून लिंग गुणोत्तर समजते. लिंग गुणोत्तर म्हणजे दर १००० पुरुषांमागे किती स्त्रिया आहेत हे दर्शविणारे प्रमाण होय. यामुळे समाजातील स्त्री-पुरुष संतुलनाचा अभ्यास करता येतो.

३) लोकसंख्येची व्यावसायिक संरचना:
उत्तर: लोकसंख्येची व्यावसायिक संरचना म्हणजे कार्यशील लोकसंख्या कोणत्या व्यवसायात गुंतलेली आहे हे दर्शवणारी रचना होय. यामध्ये प्राथमिक (शेती, मासेमारी), द्वितीयक (उद्योग, कारखाने), तृतीयक (सेवा क्षेत्र) आणि चतुर्थक (माहिती तंत्रज्ञान, संशोधन) व्यवसायांचा समावेश होतो. या रचनेतून देशाचा आर्थिक विकासाचा स्तर समजतो.

४) साक्षरतेचे प्रमाण:
उत्तर: साक्षरतेचे प्रमाण म्हणजे लोकसंख्येतील लिहिता, वाचता आणि गणिती क्रिया समजून घेता येणाऱ्या व्यक्तींचे प्रमाण होय. साक्षरता देशाच्या सामाजिक व आर्थिक विकासाचे द्योतक आहे. उच्च साक्षरता दरामुळे रोजगार संधी वाढतात, जीवनशैली उंचावते आणि महिला सशक्तीकरणास चालना मिळते. शासनाच्या शैक्षणिक धोरणांचा प्रभावही यावर दिसून येतो.

प्र.३: भौगोलिक कारणे लिहा
१) विकसित राष्ट्रांमध्ये शेती व्यवसायात गुंतलेल्यांची लोकांची ससंख्या कमी असते:
उत्तर: विकसित राष्ट्रांमध्ये औद्योगिकीकरण आणि सेवा क्षेत्र अधिक प्रगत असतात. या देशांमध्ये यांत्रिकीकरणामुळे शेतीत कमी मनुष्यबळाची गरज असते. उच्च शिक्षण, रोजगाराच्या विविध संधी आणि पायाभूत सुविधा उपलब्ध असल्यामुळे लोक इतर व्यवसायात अधिक प्रमाणात गुंतलेले असतात. त्यामुळे शेतीवर अवलंबित्व कमी झालेले असते.

२) लोकसंख्येतील साक्षरतेचे प्रमाण हे देशाच्या आर्थिक व सामाजिक विकासाचे द्योतक असते:
उत्तर: साक्षर लोक शिक्षणामुळे रोजगाराच्या चांगल्या संधी प्राप्त करतात, त्यामुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेत योगदान देतात. साक्षरता मुळे जीवनशैली सुधारते, आरोग्यविषयक जागरूकता वाढते आणि सामाजिक सुधारणांना चालना मिळते. स्त्रियांच्या साक्षरतेमुळे त्यांच्या सक्षमीकरणाला हातभार लागतो. त्यामुळे साक्षरतेचे प्रमाण हे थेट देशाच्या आर्थिक व सामाजिक प्रगतीचे निदर्शक ठरते.

३) जेव्हा कार्यशील लोकसंख्येत वाढ होते तेव्हा लोकसंख्या लाभांशातही वाढ होते:
उत्तर: कार्यशील लोकसंख्या म्हणजे १५ ते ५९ वयोगटातील लोक. जेव्हा या वयोगटातील लोकसंख्या वाढते, तेव्हा उत्पादनक्षम मनुष्यबळ उपलब्ध होते. त्यामुळे देशात कामगारांची संख्या वाढते, रोजगार निर्मिती होते, आर्थिक क्रिया वेगाने वाढतात. यामुळे देशाचे आर्थिक उत्पन्न वाढते. यालाच लोकसंख्या लाभांश असे म्हणतात. हा लाभांश योग्य धोरणांमुळेच देशाच्या प्रगतीस कारणीभूत ठरतो.

४) स्थलांतर हे नेहमीच कायमस्वरूपी असते असे नाही:
उत्तर: स्थलांतर अनेक प्रकारचे असते — काही वेळेस ते अल्पकालीन किंवा हंगामी स्वरूपाचे असते, उदा. ऊस तोडणीसाठी स्थलांतर. काही वेळेस ते शिक्षण, नोकरी, लग्न यासाठी तात्पुरते असते. काही लोक मूळ स्थानी परत येतात, तर काही स्थायिक होतात. त्यामुळे स्थलांतर हे नेहमीच कायमस्वरूपी होईल असे नाही. स्थलांतराचा कालावधी त्यामागील कारणांवर अवलंबून असतो.

प्र.४. फरक स्‍पष्‍ट करा
१) देणारा प्रदेश आणि घेणारा प्रदेश
उत्तर:

२) विस्‍तारणारा मनोरा आणि संकोचणारा मनोरा
उत्तर:

प्र.५. सविस्‍तर उत्‍तरे लिहा.
१) लोकसंख्या मनोऱ्याचे लोकसंख्या अभ्‍यासातील महत्‍त्‍व स्‍पष्‍ट करा.
उत्तर: लोकसंख्या मनोरा म्हणजे वयोगट व लिंगानुसार लोकसंख्येचे आलेखीय सादरीकरण होय.
या मनोऱ्यात वयोगटांनुसार स्त्री आणि पुरुषांचे प्रमाण वेगवेगळ्या टक्केवारीत दाखवले जाते. त्यामुळे समाजातील लिंग गुणोत्तर, बालक, युवक, प्रौढ व वृद्धांचे प्रमाण समजते.
लोकसंख्या मनोऱ्याचे मुख्य तीन प्रकार आहेत —

1. विस्तारणारा मनोरा: बालकांची संख्या अधिक, विकसनशील देश दर्शवतो.
2. संकुचित मनोरा: वृद्धांची संख्या अधिक, जन्मदर कमी, विकसित देश दर्शवतो.
3. स्थिरावलेला मनोरा: सर्व वयोगटांची टक्केवारी जवळजवळ सारखी, लोकसंख्या वाढ नगण्य.

महत्त्व:

• देशाची वयोरचना समजते
• कार्यशील लोकसंख्येचे प्रमाण कळते
• अवलंबित लोकसंख्येचा भार ओळखता येतो
• लिंग गुणोत्तर व सामाजिक संतुलन समजते
• आर्थिक व आरोग्य धोरणे ठरवण्यासाठी उपयुक्त ठरतो

निष्कर्ष:

लोकसंख्या मनोरा हा लोकसंख्या अभ्यासातील एक प्रभावी व उपयुक्त साधन आहे, जो देशाच्या विकासाच्या योजना आखण्यासाठी मार्गदर्शक ठरतो.

२) लोकसंख्येची ग्रामीण व शहरी रचना स्पष्ट करा.
उत्तर: लोकसंख्येची ग्रामीण आणि शहरी अशी विभागणी तिच्या वास्तव्याच्या ठिकाणावरून केली जाते.

• १. ग्रामीण रचना:
  • ग्रामीण भागात मुख्यतः प्राथमिक व्यवसाय (शेती, पशुपालन, मासेमारी इ.) करणारी लोकसंख्या असते.
  • येथील लोकसंख्या घनता कमी, राहणीमान साधे, आणि शैक्षणिक व आरोग्य सुविधा मर्यादित असतात.
  • स्त्रिया व वृद्धांची संख्या तुलनेने अधिक असते कारण युवक रोजगारासाठी शहरांकडे स्थलांतर करतात.
• २. शहरी रचना:
  • शहरी भागात द्वितीयक व तृतीयक व्यवसाय (उद्योग, सेवा, व्यापार इ.) करणारी लोकसंख्या अधिक असते.
  • सघन लोकसंख्या, आधुनिक जीवनशैली, व उत्तम पायाभूत सुविधा या शहरी भागाच्या वैशिष्ट्यांमध्ये येतात.
  • कार्यशील व युवकांची संख्या अधिक असते.

निष्कर्ष:
ग्रामीण व शहरी रचना समाजाच्या विकासाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांचे प्रतिक आहेत. दोन्ही रचनांचा अभ्यास करून देशाच्या आर्थिक, सामाजिक धोरणे आखता येतात.

३) स्थलांतराचा देशातील लोकसंख्या रचनेवर होणारा परिणाम स्पष्ट करा:
उत्तर: स्थलांतर म्हणजे लोकांचे एका प्रदेशातून दुसऱ्या प्रदेशात होणारे हालचाल होय. हे स्थलांतर आंतरराष्ट्रीय, आंतरराज्यीय, ग्रामीण-शहरी किंवा हंगामी स्वरूपाचे असू शकते.
स्थलांतरामुळे लोकसंख्येच्या रचनेवर होणारे परिणाम:

• १. देणाऱ्या प्रदेशावर परिणाम:
  • युवक व कार्यक्षम मनुष्यबळ बाहेर गेल्यामुळे कार्यशील लोकसंख्येची घट होते.
  • स्त्रिया, वृद्ध आणि बालकांचे प्रमाण वाढते, त्यामुळे अवलंबितांचे प्रमाण जास्त होते.
  • विकासासाठी केलेल्या सुविधांचा वापर कमी होतो.
• २. घेणाऱ्या प्रदेशावर परिणाम:
  • लोकसंख्येची घनता वाढते, त्यामुळे निवास, पाणी, वाहतूक, आरोग्य, शिक्षण यावर ताण येतो.
  • झोपडपट्ट्यांचे प्रमाण वाढते, आर्थिक विषमता आणि गुन्हेगारी वाढते.
  • पुरुषांचे प्रमाण वाढते, स्त्री-पुरुषांचे लिंग गुणोत्तर बिघडते.
  • मात्र, कार्यक्षम व कल्पक मनुष्यबळ मिळाल्यामुळे आर्थिक विकासाला चालना मिळते.

निष्कर्ष:
स्थलांतरामुळे दोन्ही प्रदेशांची लोकसंख्या रचना बदलते. त्यामुळे शासनाने नियोजनपूर्वक धोरणे आखणे गरजेचे असते, जेणेकरून संसाधनांचा योग्य वापर करता येईल.